Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
125 
(―Alban tarixi‖, II kitab, 26-cı fəsil). 
 
 
 
 
Sisakanda  hakimiyyətdə  olmuş  sülalənin  bütün  hakimlərin in  adları 
ardıcıllıq la  məlu m deyil. Xristianlığın qəbulundan sonra ―Bib liya‖dan keçmə adlar 
geniş  yayılsa  da,  sülalənin   bəzi  çarlarının   adları  türkcədir.  On ların  bəziləri  ilə 
oxucunu tanış edək. 
 
 
 
 
 
 
 
P  i s a  k.  Sa k nəslindən hakim adı (Favst Buzand,  III  kitab,  20-c i  fəsil). 
Türkcə  pi  –  ―başçı‖,  ―knyaz‖,  ―şahzadə‖  (166,  II,  97)  və  sak,  çar  (bax  Taksak 
adına) sözlərindəndir. 
 
 
 
 
 
 
 
V  a   s  a  k    (IV  əsr).  İran ın  Sisak  süla ləsindən  Ermənistana  təyin  etdiyi 
hakimin adı.  Erməni tarixçisi Moisey Xorenasi  V əsrdə Syunidə bir hakimin adını 
da  Vasak  kimi  qeyd  edir.  (IX  əsrin  əvvəlində  Syunidə  hakimiyyətə  keç miş  yerli 
sülalənin  ilk  çarı  da  812-ci  ildə  ö lmüş  Vasak  adlanırdı).  IV  əsrdə  Qərb i  Hun 
xaqanlığ ının  xanlarından  biri  Vasik  (Bizans  mənbəində  qeyd  olunmuşdur)  və 
Ermənistanda türk cin li tayfasında s ərkərdə Vasak Ma mikonian (əslində Ma miqun) 
adları  ilə eynidir. Mənasını aydınlaşdıra bilməd ik.  Y. B.  Yusifov türkmənşəli  Basa 
adı ilə eyniləşdirir (186, 27). O, Vasik (Basak) adın ın türk d illərində ―basmak‖ feli 
əsasında ―qalib‖, ―fateh‖ kimi mənalandırır.  
 
 
 
 
A n d o k.  V əsrdə Sisakan hakimin in adı. Anduk ş əxs adının ―u‖ s əsinin 
―o‖  səsi  ilə  əvəzlən məsi  ilə  ermənicə  yazılışıdır.  Türkcə  on  (onq)  –  ―həqiqi‖, 
―düzgün‖,  ―doğruçul‖,  ―düzdanışan‖  sözü  (166,  I,  457)  və  duk  (-luk) 
şəkilçisindəndir. Bu  şəxs adının qədim türkcə onq (sonra ―nq‖ qovuşuq səsinin ―n‖ 
səsinə  keç məsilə)  –  ―qis mət‖,  ―ta le‖,  ―nəsib‖,  ― xoşbəxt lik  payı‖  (100,  367) 
sözündən və - duk (-luk) şəkilçisindən ibarət olduğu da güman edilə bilər. 
 
Q d i  x o n.  V əsrdə Syunidə şəxs adı. Qədim ermənicə yazılışında təhrifə  
uğramış  bu  ad  qədim  türkcə  qed  –  ―qüvvətli‖,  ―möhkəm‖,  (100,  292)  və  bir  sıra 
türkmənşəli  şəxs  ad ları  üçün  (er.  əv.  VI  əsrdə  saklarda  Skunha,  Ermənistanda 
cinlilə rin   III  əsrdə  əcdadı  o lan  və  ermən ilə rin   Ma mikon  və  Ma mikonian  şəklinə 
saldıqları  Mamiqun,  V  əsrdə  Cucan  xaqanlığ ının  xan ı  Anaxun,  monqollarda  XIII 
əsrdə  Çormaqun,  Arqun  (1284-1291)  və  b.)  səciyyəvi  qun  –  ―knyaz‖  sözündən 
ibarətdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
S  u  n  b  a  t    (IX  əsr).  Ərəb  mənbələrində  Səhl  ibn  Sunbat  formasında 
yazılmış ad türkcə sun – ―gözətçi‖, ―keşikçi‖, ―nəzarətçi‖ (160, IV, I, 692) və bat – 
―mətin‖,  ―bahadır‖  sözlərindən  ibarətdir.  Bu  adın  ikinci  ko mponenti  olan  ―bat‖ 
sözü  albanlarda  Urbat,  VI  əsrdə  Orta  Asiyada  ağ  hunlarda  (eftalilərdə)  Qrunbat, 
türk  bolqarlarda  Kurbat  (583-642),  755-ci  ildə  Xorasanda  ərəblərə  qarşı  70  gün 
üsyan  qaldırmış  türk  Sunbad,  XII  əsrdə  Azərbaycanda  Oğuz-Səlcuq  əmirlərindən 
Əbubəkr Bahaəddin Sunbat və b. şəxs adların ın sonlarındakı ―bat‖ sözü ilə eynidir.
 
Gö ründüyü  ki,  Si  sülaləsinin  hakimləri  etnik  mənsubiyyətcə  türk  id ilər. 
Syunini  əvvəlcədən  erməni  əyalət i,  əhalisini  ermənilər  hesab  etməklə  e rməni 
tarixçiləri savadsızlıqların ı nü mayış etdirirlər.  Bu sülalənin  Sisakanda hakimiyyəti 
min  ildən  ço x  davam  et miş  və  IX  əsrdə  kəsilmişdir.  Sonra  onu  türk  c inlilərdən 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
126 
Orbelianlar sülaləsi əvəz etmişdir.   
 
 
 
 
 
Türk cinli tayfası haqqında biz əsərlərimizin b irində qısaca yazmışıq  (3). 
Təssüf  ki,  xa lqımızın  etnogenezində  rol  oynamış  türk  cin lilə r  Azərbaycan 
tarixşünaslığında indiyədək qəti olaraq tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir.  Cənubi 
Qafqa zda cin lilər hə m Ermənistanda, həm də Gürcüstanda III-IV əsrlə rdən məskun 
idilər.  Ermən istandakı  cinlilər  IV  əsrdə  xristian  dinini  qəbul  et mişlə r.  VIII  əsrə 
qədər ermənilərin qoşunlarının başçılarının ha mısı c inlilərdən ibarət  idi.  Cinlilə rin 
əcdadı  Mamiqun  adlı  başçının  adı  ilə  ermənicə  Mamikonian  ―Mamiqunlar‖  adını 
daşıyırdılar (bax:3). Gü rcüstanda, Kür çayının  sahillərində yaşayan cinlilər əvvəlcə 
xristian  dinini  qəbul  et mə mişdilər.  Onla rın  yaşadığı  qala  indi  gürcücə  Şa mşvilde 
adlanır  ki, bu da türkcə ―Üç ox‖ (gürcücə sami ―üç‖, şvilde ―ox‖ deməkdir) adın ın 
tərcüməsidir. 
 
 
 
 
 
 
 
―Sisakan  tarixi‖  əsərinin   müəllifi,  əslən  türk  cinli  olan  Stepan  Orbelian  
(atasının  adı  Tarsancdır,  bu  ad ı  Xəzərlərin  sərkərdələrindən  biri,  b izans 
mənbələ rində  çəkilən  Tarmaç  adı  ilə  müqayisə  etmək  o lar)  ya zır  ki,  c inlilər  III 
əsrdə Çin-Baku run başçılığı  ilə Dəryal  (türkcə dar ―darısqal‖ və ―yal‖ sözlərindən 
ibarət o lan bu ad sonra –  farsca  Dar-alan  ―Alan qapısı‖  kimi  izah adilir.  Ha lbuki 
heç  bir  mənbədə  bu  toponimin   ―Daralan‖  forması  yo xdur)  keçidi  vasitəsilə 
şimaldan  Gürcüstana  gəlmiş  və  gürcü  çarı  onları  hörmətlə  qəbul  edərək 
yerləşmə ləri  üçün  Orbeti  (― Qartal  yurdu‖  demə kdir)  qalasın ı  vermişdi.  Cinlilə rin 
hakim sülaləsi bu qalada yaşadıgına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə  min  ilə yaxın 
hakimiyyətdə  olmuş  və  1117-c i  ildə  süqut  etmişdir  (30).  Gürcülə rdə  keçən  əsrə 
qədər  məşhur  Orbe li  knya z  nəsli  də  ö z  adın ı  türk  orbelilə rdən  almışdır.  (Erməni 
tarixçisi  Adons  N.  Q.  əsrimizin  əvvəllərində  yazmışdır  ki,  Gü rcüstanda  knyaz 
Orbelianla r əcdadla rın ı c inlilərin ö lkəsində a xta rırlar və  Çin  Ba kuru ö zlə rin in u lu 
əcdadları hesab edirlər). Orbeli (Orbelian)  xan nəsli 1117-ci  ildə  Gü rcüstanda Lori 
qalasını tikmişdi.  Lakin  xristian ermənilər və gürcülər  Orbelilərə qarşı  mübarizəyə 
başladı.  Nəticədə  bu  xan   nəslinin  b ir  hissəsi  qoşunu  ilə  Sisakana  köçüb  gəlmiş, 
xristian dinini qəbul et miş, sonra da hakimiyyəti ə lə almışdı. XIII əsrdə Sisakan ın 
hakimi Stepan Orbelian id i. Onun 1290-c ı ildə  yazdığ ı ― Sisakan nəslinin tarixindən‖ 
əsəri  ermənicə  yazılmışdır  (30,  III  fəsil).  Bu  da  təbii  id i.  O  vaxt  Sisakanda  kilsə 
artıq  erməni  kilsəsinin  tabeliyində  idi  və  xristian  albanlar  içərisində  bütün  yazı-
pozu da ermən icə aparılırdı. Xris tian dininə  qulluq edən Stepan Orbe lian da  əsərini 
ermənicə ya zma lı id i. 
 
 
 
 
Deyilənlərdən 
görünür  ki,  Sisakanda  sakların   Si  sülaləsi  u zun  müddət  hakimiyyətdə  olmuşdur. 
Zəngəzurda qədim qa lala r və istehkamları da  onlar t ikmişlə r. Stepan Orbe lian  yazır 
ki, yu xarı Qa rabağda Diza k qalasını Sisak nəsli tikmişdir (III fəsil). Sisakanın digər 
məşhur  qalası  Şəki  idi.  Bu  qalanın  xa rabalıqları  Ba zarçay  sahilind ə  indiyədək 
qalmaqdadır.  Qala  dağıdıldıqdan  sonra  əhali  Şəki  ad lı  kənd  yaratmışdı.  Məşhur 
ədəbiyyatçı  Əziz  Şərif  də  bu  kənddən  idi.  1920-ci  ildə  azərbaycanlılar  Şəkidən 
tama milə qovulmuşdur. 
 
 
 
Sisakanın  Albaniyanın  tərkib  

---