Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
123 
arqumentli cavab verə bilmirlə r. 
 
 
 
 
 
 
Əvvəla,  qeyd  edək  ki,  əgər  Sisakan  əyaləti  ermənilərin  qədimdən  
məskunlaşdığı  əra zi  o lsaydı,  onda  sakların  etnik  adını  daşıma zdı.  İkincisi,  Siuni 
hakimləri  Aranşahlar  adın ı  daşıma zdılar.  Üçüncüsü,  ―Alban  tarixi‖nd ə  yazılır  ki, 
Alban  kilsəsi  ilə   ermən i  kilsəsi  arasında  607-c i  ildən  ixt ila fla r  kəskinləşdikdə 
siunilər  e rməni  kilsəsindən  aralanaraq  albanlara  qoşulmuş  və  Alban  kilsəsinin 
tabeliyinə  keç mişdi  (―Alban  tarixi‖ ,  s.  217,  220).  Ermənilərin  Sisakana  gəlməsi 
VIII əsrdən sonra ərəb xəlifəsin in alban kils əsinin erməni kilsəsinə tabe etməsindən 
sonra başlanmışdır. 
 
 
 
 
 
 
Sisakan toponimi ―Si‖ və ―Sakan‖ (Balasakan toponimində olduğu kimi) 
hissələrindən  ibarətdir.  ―Sakan‖   ko mponenti  Sak  etnonimin ə  və  -  an  şəkilç isinə 
ayrılır.  Deməli,  bu  ad  ―Si  sakları‖  mənasını  verir  və  indiyədək  Ermənistanda 
Sisyan rayonunun adında qalır. Adın birinci ko mponenti olan ―Si‖ sözü Sisakanda 
hakimiyyətdə  olmuş  bir  süla lənin  ad ıdır  (191).  Başqa  sözlə,  Si  sülaləsi  sakla rın 
içərisində bir tayfanın ad ı idi. Qədim türklərdə Si (Çin mənbələrində Xi) tayfasının 
adı məlu mdur (35, 65, 70, 71, 72, 77-180). Erkən orta əsrlərdə bu tayfa Altayda və 
Tuva ərazisində Da lay-Nor gölü vadisində yaşayırdı.  Göstərilir  ki, Si tayfası orada 
hunların bir qədim qolunun adıdır (35,  65).  Gü man  ki, Sak tayfalarından olmuş Si 
tayfasının  bir  hissəsi  Mərkəzi  Asiyada  qalmış  və  sonra  hunların  tərkibinə  daxil 
olmuş,  sakların  tərkibində  olan  hissəsi  isə  Sisakan  adlanmış  əyalətdə  hakim 
sülaləyə  çevrilmişdir,  yaxud  sülalə  sakların  içərisində  bu  tayfanın  əlində 
cəmlən mişdir.  Ona  görə  də  burada  məskunlaşmış  saklar  ―Si  sakları‖  adlan mış  və 
beləliklə   Sisakan  adı  yaran mışdır.  Qədim  erməni  mənbələ rində  və   ―Alban 
tarixi‖ndə  Si-sakan  etnonimi  qısaldılmış  şəkildə  Sisak  kimi  yazılmışdır.  Lakin 
erməni  mənbələrində  ―Sisakan‖  adı  çəkilmir,  əvə zinə  Syuni  (əslində  Siuni 
olmalıdır,  ―s‖  səsindən  sonra  ―i‖  səsinin  düşməni  və  ―y‖  səsinin  əlavə  olunması 
qədim  ermən i  dili  əsasında  baş  vermişdir)  ad ı  verilir  ki,  bu  da  məhz  yu xarıda 
çəkdiyimiz  Si  etnonimindən  və  qədim  erməni  dilində  mənşəcə  Urartu  dilinə  aid 
olan, yer və tayfa adla rına ə lavə edilən –uni şəkilçisindən ibarətdir. 
 
 
De mə li,  Urartu  dilində  ―uni‖  şəkilç isi  e rməni  d ilinə  keç miş  və  Si 
tayfasının  (sülaləsini)  adına  əlavə  ed ilmiş  və  nəticədə  Siuni  (qədim  ermənicə 
Syuni)  adı  yaran mışdır.  Ermən i  tədqiqatçıları  Siuni  adın ın  mənşəyini  tapa 
bilmə mişlə r və ona görə bu  adı Urartu mənbələrində Göyçə gölü  ətrafının  adı kimi 
çəkilən  Etiuni  (qədim  ermən i  mənbələrində  Uti)  adı  ilə  eyniləşdirmişlər.  Halbuki 
Urartu mənbəində Et iuni (sonra qədim erməni mənbələrində -Uti) mü xtə lif mənşəli 
adlardır  və  onların  eyniləşdirilməsi  səhvdir.  Urartu  d ilində  Su-in i  ―Su‖  mənbəi‖ 
(göl  və  s.),  həm  də  ―Gö lətrafı  (ərazi)‖  mənalarındadır,  çünki  bu  toponim  Urartu 
dilindəki  su  ―su‖  və  ―uni‖  şəkilç isindən  ibarətdir.  (ba x:  И.  И.  Мещанинов. 
Аннотированный словарь урартско го языка. с. 264, 265). Urartu d ilin ə aid  ―su‖ 
sözü ermən i dilində ―sov‖ kimi qalmışdır və deməli,  Göyçə gölünün ermən icə adı 
olan ―Sevan‖hidronimi  məh z Urartu dilindəki ―su‖ sözündəndir.  Beləliklə,  Urartu 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
124 
dilində ―Su-ini‖  (Göyçə gölü  və onun ətraf əra zisi) ilə e rmən ilə rin Sisakana verdiyi 
Syuni  (əslində  ―Si-uni‖ )  mü xtə lif  mənşəli,  la kin  zahirən  o xşar  adlard ır,  çünki 
birincisində ―su‖ (göl, su), ikincisində Si (etnonim) ko mponentləri iştirak edir. 
 
Aydın  oldu  ki,  Sisakan  toponimi  ermənicə  deyil  və  həm  də  bu  adda 
İran mənşəli ―kan şəkilçisi yo xdur. ―Alban tarixi‖ndə qeyd olunur ki, bu adı farslar 
deyirlər.  Buradan  belə  nəticə  çıxır  ki,  Sisakan  adında  ―an‖  ş əkilçisi  farscadır.
 
Sakların  məskunlaşdığı  bu  bölgədə  Si  sülaləsinin   hakimiyyəti  er.  əv. 
başlanmışdır.  Çünki  eramızın  I  əsrin in  60-cı  illərində  Albaniyada  hakimiyyətə 
keçmiş Ərən (ermənicə yazılışda Aran və Eran) ―Alban tarixi‖ndə yazıld ığına görə 
məh z  Sisak  süla ləsindən  idi.  Eranın  əvvəllərində  Ermən istan  Parfiya  dövlətin in 
tərkib inə da xil edildikdən sonra Parfiya çarı öz qardaşı  Va larşakı  Ermənistana çar 
göndərmiş. Valarşak isə Albaniyaya Sisak nəslindən Aran (Ərən) adlı bir nəfəri çar 
təyin  etmişdi.  Bu radan  aydın  olur  ki,  Sisak  sülaləsi  I  əsrdə  artıq  tanın mış  hakim 
sülalə id i. Ərən şəxs adının  türkcə olması Sisak sülaləsinin türkmənşəli olduğunu 
göstərən  tutarlı  faktlardan  birid ir.  Sisak  sülaləsindən  Ərəndən  sonrakı  çarların 
adları  məlu m  deyil  və  ona  görə  də  bu  sülalədən  o lan  hökmdarların   Albaniyada 
hakimiyyətdə  olduqları  müddətin  şəcərəsi  bilin mir.  La kin  görünür,  onların 
hakimiyyəti  IV  əsrdən  bu  yana  keçmir.  V  əsr  e rməni  tarixç isi  Yegişe  (Eq işe,  V 
fəsil)  a lbanlarda  çar  nəslinin  Qnuni  adlandığ ını  ya zmışdır  (451-ci  ildə  Sasanilərə  
qarşı  üsyanda  iştirak  edən  Alban  hakimi  Vahan  bu  nəsildən  idi).  Qnuni 
etnonimindəki  ―uni‖  sözü  qədim  ermən icə  ya zılışda  əlavə  olun muş,  əslən  urartu 
dilinə  mənsub şəkilç idir.  Eht ima l ki, ermən icə yazılışda təhrifə uğra mış ―qn‖ sözü 
məh z  ― Qun‖  ―hun‖  kimi  bərpa  o luna  bilər  və  de mə li,  hakimiyyətdə  hun  mənşəli 
sülalənin  olması  ehtimal  ed ilə  b ilər.  Həmin  hun  sülaləsi  isə  eranın  əvvəllərindən 
Albaniyanın  şimal-şərqində  yaşamaqda  olan  maskutlardan  id i.  Təsadüfi  deyil  ki, 
Alban çarı Vaçe  hakimiyyətdən əl çəkd ikdə məhz Maskut əyalətinə getmişdi. 
 
IV əsrdə bütün albanlarla b irlikdə Sisakan əhalisi də  xristian dinini qəbul 
etmişdi.  Bu  sülalənin  nümayəndələri ―Saklı‖ (ərəb  mənbələrində ―Səhl‖)  ləqəbini 
daşıyırdılar.  ―Səhl‖  (yəni  Sisak)  sülaləsinin  ən  məşhur  nümayəndəsi  Səhl  ibn 
Sunbat  idi.  O,  Babə ki  tutub  ərəblərə  vermişdi.  Səhl  Sunbatın  qalası  Şəki  idi. 
Ərəblərin  Azərbaycanı işğal etməsindən sonra Sisakanın xristian hakimləri ―məlik‖ 
adlanırdılar. Səhl ibn Sunbat da məlik id i və ―Kitabi Dədə Qorqud‖da Şöklü Məlik 
(―Şəkili Məlik‖ adının təhrifi) ehtimal  ki,  məh z  Şəki hakimi  Səhl Sunbatdır.  Qeyd 
edilmə lidir  ki,  Bə zz  qalasın ın  hakimi,  xürrə milə rin  başçısı  Cav idan  da  ərəb 
mənbələ rində Cavidan ibn Səhlə k adlan mışdır. Cavidanın qəbrin in Zəngəzurda Pir-
Davidan  adı  ilə  indiyədək  qalması  da  bununla  bağlıdır.  IX  əsr  ərəb  coğrafiyaçısı 
İbn Xordadbeh Muğanın hakimin in Şəklə olduğunu yazır (I, 16). 
 
Sisakan Alban çarlığı daxilində müstəqil  xanədanı olan əyalət idi.  Əhalisi 
albanlarla etnik  mənsubiyyətcə eyni olduğuna görə Sisakan A lbaniya  ilə  daha sıx 
münasibətlərdə  idi.  A lban  tarixçisi  Musa  Kalankatlı  Syunidən  maldarların   öz 
heyvan  sürülərini  Kür  və  Araz  sahillərindəki  q ışlaqlara  gətirdiklərini  yazmışdır 

---