Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
115 
 
S a k  l a r d a  ş ə  x s   a d  l a r ı.  Paruyr (er.əv.  VII əsr).  V əsr erməni 
tarixçisi  Moisey  Xorenskin in  əsərində  ermən icə  ―skaordi‖,  yəni  “sak  oğlu” 
adlandırılır və ermən i çarı kimi qeyd edilir (23). Türkcə bar –  ―var‖, ―ö züdür‖ və 
ur  –  ―varis‖,  ―övlad‖  sözlərindən  (addakı  “y”  səsi  qədim  ermən i  dilində  əlavə 
olmaq  etibarilə   türkcə   “ur”  sözünün  ermənicə   ―uyr”  kimi  tələ füzündən  və 
yazılışından irəli gəlir) ibarətdir.       
 
 
 
 
 
Paruyrun etnik  mənsubiyyətcə sak olmasını təsdiq edən başqa fakt da var. 
Moisey  Xorenasi  yazır  ki,  Paruyr  Mid iya  çarı  Kiaksarın  Asuriyanın  paytaxtı 
Nineva  şəhərinin  tutmasında  iştirak  etmişdir.  Deməli,  Paruyr  Kiaksarın  müttəfiqi 
idi.  Başqa  mənbələrdən  məlu mdur  ki,  Ninevanın  er.  əv.  612-ci  ildə  tutulmasında 
Kia ksara  ermən ilər  yo x  (o  va xt   hələ  ―e rməni‖   adı  yo x  idi),  məh z  skiflər  kö mək 
etmişlər.  (Mid iyalıların və sakların zərbəsinə davam gətirməyən Asur çarı Sinşar – 
İşkun  özünü  hərəmxanası  və  xəzinəsi  ilə  b irlikdə  yandırmışdı).  Əslində  ―skiflər‖ 
dedikdə sakla r nəzərdə  tutulmalıdır, çünki Moisey Xo renski  Paruyru    “sak  oğlu” 
adlandırır.  (Acınacaqlısı  budur  ki,  bütün  bu  tarixi  hadis ələr  A zərbaycan  tarixində 
öz əksini tap mamışdır).    
 
 
 
 
 
 
S  k  u  n  h  a  (e r.  əv.  521-c i  il).  Farsların  hakimiyyətinə  qarşı  üsyan 
qaldırmış  Orta  Asiya  sakların ın  başçısının  adı.  Eskunay  adının  q ədim  fars  dilinə 
uyğunlaşdırılmış  (başda    “e”  səsinin  düşməsi  və  ortada  “h”  səsinin  əlavəsi  ilə) 
formasıdır. ―Eskun‖ sözü və “ay” şəkilçisindən ibarətdir. Türkcə es – ―ağıl‖, ―zəka‖ 
və  bir  sıra   qədim  türk  şə xs  adları  üçün  s əciyyəvi  qun,  k un  –  ―knyaz‖  sözlərinə 
ayrılır.    
 
 
 
 
 
 
 
S  i 
r  a  k.  (er.əv.  513-cü  il)  .  II  əsrin  antik  müəllifi  Poliyen  yazır  ki,  (Poliyen,  hərbi 
fəndlər, XII, 12) İran şahı I Da ra  Orta Asiyada yaşayan sakların ü zərinə g izli hərbi 
səfərə  hazırlaşdıqda  Sirak  adlı  b ir  sak  ö zünü  q əsdən  xəncərlə   bir  neçə  yerdən 
yaralamış, İran  ordusunun düşərgəsinə gələrək guya saklardan incid iyini söyləmiş 
və  farslara   qulluq  et məyə,  fa rsların  saklar  üzə rinə  gedən  yola  bə lədçilik  et məyə 
hazır  olduğunu    demişdir.  Farslar  ona  inan mış,  Sirak  is ə  fars  ordusunu  qəsdən 
susuz səhraya aparmışdır. Sira kın  onları a ldatdığın ı başa düşmüş farslar onu əzabla  
öldürmüşlər. Beləliklə, ö zünü qurban verməklə Sirak sakların  farslarla müharibəyə 
hazırlaş mağına  vaxt  qazandırmışdır.  Gü man  ki,  Sirakın  adı  türkmənşəli  çirak  – 
―ağıllı‖ (160, III, 2, 2123) sözü ilə bağlıdır.   
 
T  a  n  a  y.  Ön  
Asiyada  bir  sak  çarının  adı  (Po mpey  Troq,  I,  I,  4).  Türk  dillərindəki  tan  (q)  – 
―valehedici‖,  ―möcü zəli‖,  ―heyrətli‖  (100,  532)  sözündən  və  ―ay‖  şəkilçindəndir. 
Bə lkə  də  bu  ad  qədim  türk  dillə rindəki  tonq  –  ―dan  yeri‖,  ―sübh  çağı‖  (uşağın 
dünyaya gəlməsin in sübh olması, yaxud uşağın dan söküləndə doğulması; məsələn, 
qazaxlarda,  başqırdlarda  Tantuar  ş əxs  adı  ―dan  vaxtı  doğuldu‖  mənasındadır) 
sözündəndir.  İbn  əl  Əsir  IX  əsrdə  (1029  –cü  ildə)  Orta  Asiyadan  Azərbaycana 
gəlmiş  oğuzların  başçılarından  birinin  Tana  adlandığın ı  ya zır.  (  Oxucu  qırğı z 
yazıçısı  Çingiz  Aytmatovun  ―Əlvida,  Gü lsarı‖  əsərin in  qəhrəmanının  Tanabay 
adlandığını xatırlayar).    
 
 
 
İ  ş  p   a  k  a  y. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
116 
Mannada sak çarının  adı (101, № 65). Türkcə eş, iş –  ―dost‖, ―həmdəm‖ (160, I, 2, 
1545) və bok a – ―pəhləvan‖, ―qüvvətli‖, ―qolu zorlu‖, ―bahadır‖, ―döyüşkən‖ (100) 
sözlərindəndir.      
 
 
 
T o m i r i s. (er. əv. 530-cu il) 
Orta  Asiyada  sakla rda  (bəzi  mənbələrdə   sakla rın   bir  qolu   olmuş  massagetlərdə) 
qadın  xaqanın  adı  (Herodot,  I,  205).  İran  şahı  Kirlə  döyüşdə  qalib  gəlmiş,  başını 
kəsdirərə k  qanla   doldurulmuş  tuluğa  salmışdır  (M ə lu mdur  ki,  tu luq  və  dağar 
düzəldilməsi  türk  tayfaları  üçün  səciyyəvidir).  To mir  (To mar  sözünün  yunanca 
təhrifi) adından və qədim yunan dilində şə xs adlarına ə lavə olun muş – “is” adlıq 
hal şəkilçisindən ibarətdir (Bunu er.əv. II əsr  müəllifi Poliyenin bu adı Tamir kimi 
yazması da göstərir). Ad türkcə tomar – ―qızıl boyunbağı‖, ―hamay ıl‖, ―boyundan 
asılan tilsim‖ sözündəndir. To moris etnik mənsubiyyətcə türkdür, sak qızıdır, lakin 
bilavasitə Azə rbaycanla bağlı deyil, ona görə ki, onun başçılıq etdiy i saklar (ya xud 
sakların bir hissəsinin adı olan massagetlər) Orta Asiyada yaşayırdı.   
 
 
 
S p a  r q a  p  i t.  (er.  əv. 530 –cu  il, To mirisin oğlunun 
adı)  .  Esbiro kbit  ad ının  yunanca  yazılışına  görə  təhrifidir.  Türkcə  es  –  ―ağıl‖, 
―zəka‖, ―dərrakə‖, birok – ―yeganə‖, ―bir‖, və bit – ―boy at‖, ―böyü‖ sözlərindəndir.
 
 
 
K a  r t a   z e  s (e r. əv.  IV əsr). Makedoniyalı İskəndərə 
Orta Asiyada müqavimət göstərmiş sak çarının adı  (Kursiy Ruf,  VII,  7,  I).  Türkcə 
kartaş (qardaş) sözündəndir.  Yunan dilində “ş” səsi olmadığ ına görə antik  müəllif 
bu  səsi  “z”  səsi  ilə  vermişdir.  Adın  sonundakı  “es”  isə  yunan  dilində  əlavə 
olunmuş adlıq hal şəkilçisidir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
E  s  l  a   k.  Er.  əv.  ermənilərə  başçılıq  et miş  sak 
çarlarından  –  ―sak  oğlu‖lardan  birinin  adı  (23).  Tü rkcə  es  -  ―ağıl‖,  ―zəka‖, 
―dərrakə‖,yada  monqolca  işi  –  ―müdrik‖  (bax:  И.  Л.  Жуковская.  Заметки  о 
монгольслой  антропоним.  «Ономастика  Востока».  М.,  1980,  с.  13)  və  lak 
şəkilçisindən  ibarətdir.  Rəşiddədinin   ―Oğuznamə‖  sində  oğuz  xanların ın  şəcərə 
cədvəlində çəkilən Esli – xanın (azə rbaycanlılarda indi də Əsli qadın adı vard ır) adı 
ilə  müqayisə olunur. 
 
A m o  r q. (Er. əvvəl VI əsr) . Orta Asiyada sak 
çarlarından  birinin  ad ı.  Ehtimal  ki,  türkcə  amır  –  ―sülh‖,  ―əmin  –  aman lıq‖, 
―sakitlik,  ―razılıq‖  (166,  I,  59)  və  uk  –  ―varis‖,  ―oğul‖  sözlərindəndir.  Bu  çar 
haqqında məlu mat verən Ktesiy (er. əv.  V əsr) yazır ki, İran şahı  Kir  müharibədə 
sak çarı A morqu əsir tutdurmuşdu. Lakin A morqun arvadı Sparetra (bu qadın ın adı 
qədim  türkcə  işi  –  ―a li  mənsəbli  qadın‖,  börü  –  ―canavar‖,  ―qurd‖  və  “tərə”-
―doğulmuş‖,―törınmiş‖  sözlərindən  ibarət  olmaqla  ―Qurddan  törənmiş  xanım‖ 
mənasındadır)  qadınlardan  hərbi  dəstə  təşkil  edərək  Kirin  üstünə  getmiş,  onu 
məğ lub edərək ərini əsirlikdən xilas etmişdir (― Kitabi Dədə Qorqud‖da Dirs ə xan ın 
arvadının 40 qızla ata  minib ovdan qayıtmayan oğlunun ardınca getməsi səhnəsini 
xatırladır).  
 
 
 
Sakların 
türkmənşəli 
olduqlarını 
mü xtəlif türk  xalqların ın tərkib ində sak (saka, şaka) etnonimini daşıyan tayfaların 
mövcud olması da göstərir: hələ  600 –  603- cü  illərdə Altayda tuvalarda bir tayfa 
Səkyə (“y” səsi danışıqda əlavə olun madır,  35,  51, 71), ha zırda qaza xlarda  Şaqa, 

---