downloaded from KitabYurdu.az
111
M e t i t o r. Skiflə rin əra zisində çay adı (Skila k Karianidski. Asiya, 79).
Türkcə mətə - ―gil‖ və sor – ―kiçik göl‖, ―bataqlıq gölməçə‖ sözlərindən ibarətdir.
A r p a z o s. Skiflə rin yaşadığı əra zidə, indiki Türkiyədə Arpaçayın adı
(Ksenefont, V, 12). Arpaçayın mənbələrində qeyd olunmuş ən qədim adıd ır. (er. əv.
V əsr) ―Arpaç‖ (yunan dilində ―ç‖ səsinin olmad ığına görə ― z‖ səsi ilə verilmişdir)
və yunan dilində ―os‖ adlıq ha l ş əkilçisindən ibarətdir. Arpa z (Arpac) ko mponenti
isə ―Arpaçay‖ adının qısaldılmış formasıd ır. Antik mü ə llif üçün yad dildə olan bu
ad yəni, ―Arpaçay‖ sözü ―Arpaç‖ kimi qeyd edilmişdir (Arpaçayın mənbəyi
Türkiyə ərazisində 2006 m yüksəklikdə olan Arpa gölündən başlanır. Gö lün adı isə
ətrafında bitən yabanı arpa bitkisi ilə bağlıdır).
A k s i a k. Skif torpağında çay adı (Ptolemey, III, 10, 7). Türkcə ak – ―ağ‖
və suak – ―aydın‖ (başqırd dilində suak – ―aydın‖ de məkd ir) sözlə rindəndir.
S i
l i s. Skif dilində Ya ksart çayının ad ı (Pliniy, VI, 49). Türkcə sil – ―tə miz‖ (100,
500) sözündən və yunanca ―is‖ şəkilçisindəndir. Sır – Dərya çay ının b irinci
ko mponenti olan ―Sır‖ sözündə qalmışdır. Qədim türkcə siliq ―təmiz‖ sözü Bizans
mənbələ rində Ziliqd kimi çəkilən hun çarın ın (521-c i il) adında da ə ksini tap mışdır
ki, bu da ―təmiz it‖ mənasındadır. (Qədim türklərdə körpə oğlan uşağını
bədnəzərdən qorumaq üçün ona ―pis‖ s əslənən ad verirdilə r. Türk sultanı Bayazit,
yəni ―ağ it‖ və monqolla rda No xay ― it‖ adla rı ilə müqayisə olunur).
K e r a v n. Qafqazın cənub – şərqində, skif dilində dağ adı. Türkcə
―Qaranay‖ oroniminin qədim yunanca yazılışıdır. Dərbənd rayonunda Qaranay
dağının adıdır (859 –cu ildə ərəblər tərəfindən Şəmkirə köçürülmüş Xəzər ailələri
həmin adı gətirmiş və nəticədə Qaranuy toponimi yaran mışdır).
Skiflərdə türkmənşəli şə xs adları və a z miqdarda skif toponimlə ri göstərir
ki, Manna və Midiya ə razisində işku zaylar da türkd illi idi.
Çar Kiaksar dövründə Midiyaya gələn skiflərin başçısını Herodot Maduis
(Madu adından və yunan dilində ―is‖ ad lıq hal şəkilçisindən) kimi qeyd edir. V əsr
erməni ta rixç isi Moisey Xorenasinin əsərində Mades kimid ir. Türk d illərində m-b
əvəzlən məsinə əsasən demək olar ki, Madu və Batu (məsələn, Çingiz xan ın nəvəsi
Batu) eyni addır. Başqa sözlə, er.əv. III əsrdə hun xaqanı Made (Mete kimi də
yazılır), skiflərdə Madu və monqollarda Batu eyni mənalı ad lardır. Türk dillərində
bat, badu – ―qüvvətli‖, ―bahadır‖ de məkd ir. Ona görə də V. İ. Abayevin Madu
şəxs adını h ind dilində madhu, osetin dilində mudu – ―bal‖ sözü sayması (39, 291)
fikrini biz qəbul et mirik. (Fransız a rxeo loqu R. Girşman Cənubi Azərbaycan
ərazisində aşkarlan mış məşhur Ziv iyə xəzinəsini er.əv. 624-cü ildə ölmüş
Madunun qəbrinə aid et mişdir. Bunu xə zinədəki skif tip li əşyalar da təsdiq edir).
Skiflərin türkmənşəli olduğunu göstərən ən tutarlı sübut skif o x
ucluqların ın və ―skif heyvan stili‖ni əks etdirən əşyaların arxeolo ji qazıntılar
nəticəsində Altayda və Cənub – Qərbi Sibirdə er.əv. I min illiyin əvvəlindən VII
downloaded from KitabYurdu.az
112
əsrədək Karasuk və Taqar mədəniyyətlərində aşkar olun masıdır. Arxeolo ji
tədqiqatlar əsasında yazılmış Sibir tarixindən b ir fa ktı o xucula ra çatdırırıq. ― Qara
dəniz sahillə rində yaşamış skiflə rdə bu mədəniyyət (söhbət tarixşünaslıqda skiflər
üçün səciyyəvi mədəniyyətdən gedir – Q. Q.) ən ço x ifadəsini tap mışdı. Lakin Ural
ətrafında və Qazaxıstanda, Qərb i və Cənubi Sibirdə, Bay kal ətrafında və
Monqolustanda və nəhayət, Mancuriyada Qara dəniz sahillərindəki skiflə rin
istifadəsində olmuş əşyalara son dərəcədə oxşayan əşyalara rast gəlinir‖ (38, 217,
I). Aydındır ki, göstərilən reg ionlarda İran mənşəli əhali yaşamırdı.
İndi b iz M idiyada işkuzay lar haqqında söhbətimizi davam etdirək.
Herodat yazır ki, Midiyanın qüdrətli çarı Kiaksar (er. əv. 625 - 585)
skiflərin başçılarını qonaq çağırmış və sonra da oradaca hamısını öldürt müşdür.
Onun yazdığına görə, bu hadisədən sonra skiflər geriyə - Qara dənizin şimal
çöllərinə qayıtmışlar (Herodot, IV, I). Bir sıra tədqiqatçılar bu məlu matın
doöruluğuna şübhə etmirlər. Lakin bilmək olmu r, başçıları ö ldürülənlər konkret
olaraq kimlə rdir, işkuzlar, yo xsa sakla r? A xı He rodot h ət iki etnosu ―skif‖
adlandırır? Ehtimal ki, bu məlu matda işku zlar nəzərdə tutulur. Bu ehtimalı
qüvvətləndirən bir neçə mü lahizə vardır. Birincisi, Cənubi Azərbaycan ərazisində
kimmer (kə mə r), sak (şaka) etnonimlə rin i ə ks etdirən ço xlu toponimlər indiyədək
mövcud olduğu halda, işkuz, yaxud aşquz etnonimin i əks etdirən heç bir yer adı
yoxdur; ikincisi, b ir sıra antik müəlliflər midiyalıların Qara dənizin şimal
çöllərində və Şimali Qafqazda yaşayan sarmatlarla qohum olması haqqında
yazmışlar. Gü man etmək o lar ki, işkuzların müəyyən hissəsi mid iyalıların bir
hissəsi ilə (ya zorla, ya xoşluqla) şima la çə kilmişlər. Bunu Şimali Qa fqazda və
Dağıstanda maq və muq etnonimlərini əks etdirən ço xlu toponimlər aydın göstərir.
Üçüncüsü, Herodot yazır ki, şimala qayıdan skiflərin arvadları onları pis
qarşılamışdı (Herodot, IV, I). Buradan aydın olur ki, kimmerlərdən və saklardan
fərqli olaraq işkuzlar M idiyaya ailə ləri ilə gəlmə mişdilər, başqa sözlə, onların
Midiyaya gəlişi hərbi səfər id i, köç deyildi, çünki arvad – uşaqları şimalda qa lmışdı.
Gü man etmək olar ki, işkuzların heç də hamısı şimala keçməmiş və müəyyən
hissəsi Arazdan şima lda – indiki Şimali A zərbaycan ərazisində məskunlaş mış və
sonra ―Kitabi Dədə Qorqud‖da ―İç oğuz‖ adında əksini tapmışdır.
İşkuzların və sakların hərbi kö məy i ilə Kiaksar əsrlər boyu Manna və
Midiya əra zisini qarət edən yırt ıcı Asur və Ura rtu çarlıq larını məhv et mişdi.
Skiflərin (yu xarıda deyildiy i kimi, ―skif‖ ad ı a lt ında konkret ola raq kimlə rin
nəzərdə tutulduğu aydın deyil, işku zla r da ola bilər, saklar da) başçılarını
xaincəsinə öldürməsi ilə, o, türkmənşəli böyük etnosların bir – birinə qarşı
düşmənçiliyinin özü lünü qoydu (çox sonralar, məsələn, Tey murlənglə İld ırım
Bəyazid, Tey murlənglə To xta mış, Şah İsmayılla Sultan Sə lim və Şeybaninin
arasındakı qanlı düşmənçilikləri xatırlamaq olar. Orta əsrlərdə qüdrətli türk
fatehlərin in arasındakı va xtaşırı qanlı toqquşmala rı Avropa v ə Ön Asiya
xalq larının tarixi talelərində mühüm rol oynamışdır; təsadüfi deyil ki, Tey murun
Dostları ilə paylaş: |