Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
117 
Şaxtı  (şak  etnonimindən  və  -tı  (-lı)  şəkilçisindən),  özbəklərdə  Şakay  və  Şekey, 
qırğızlarda Sake və Saka, türkmənlərdə Şaklar və Sakar (sak etnonimindən və ər- 
―kişi‖,  ―igid‖,  ―döyüşçü‖  sözündən),  noqaylarda  Şaukay,  xakaslarda  Sakay  və 
Saqay, Altay türklə rində Sak ait (saka və cə m bildirən  –it şəkilçisindən) və  Saqal 
(sak   etnonimindən  və  el  –  ―tayfa‖  sözündən  və  s.(bax:  85).  Bundan 
əlavə,yakutların etnik adının  Saxa (―Saka”nın fonetik forması), Xakas etnonimin in 
Sak as  (Sak   etnonimindən  və  -as  şəkilçisindən,  məsələn  çuvaş,  türkəş,  kulas  türk 
etnonimlə rində olduğu kimi) adından ibarət olması da nəzə rə a lın ma lıdır.  
 
 
 
 
Sakların türkmənşəli o lduğunu göstərən üçüncü 
fakt  –  Tatarıstanda,  Azərbaycanda,  İranda  və  Türkiyədə  Şəki  ad lı  yaşayış 
məntəqələrinin  mövcud  olmasıdır.  İndi  Ermən istana  aid  olan  Sisyan  rayonunda 
keçmişdə  azərbaycanlıların  yaşadıqları  bir  kənd  də  Şəki  adlanırdı.  Həmin   Şəki 
Alban əyaləti Sisakanın  mərkə zi  kimi  VIII əsrdən  mə lu m olan  Şəki qalasının  adı 
ilə  bağlı id i.  
 
 
Sakların  türkmənşəli  etnos  olduğunu  göstərən 
bir fakt da onların qədimdə spesifik papaq qoymalarıdır.  
 
 
 
 
 
 
Er.  əvvəl  521-c i  ilə  mənsub  Bisütün  qaya 
yazısında  və  Herodotun  əsərində  saklar  ―şiş  papaqlı‖  lar  adlandırılır:  onların 
kişiləri  keçdən  tikilən,  dik  dayanan,  konusvari  hündür  papaqlar  qoyurdular.  Belə 
papaq növü məhz türk xalq larında mövcud olmuşdur. (Mənbələrdə qeyd olunur ki, 
Babək ucu şiş xə z papaq qoyurdu). Qədim türk –  bolqarla rda bu papaq növü tumak , 
yaxud çabak  adlanırdı (85).  Qaza xıstan tarixində yazılır ki, orta əsrlə rdə qa za xlar 
şişuclu,  tumak  adlanan  papaq,  yayda  is ə  şişuclu  ağ  rəngli  nazik  keçədən  kalpak 
qoyurdular (33,183).  
 
 
Maraqlıd ır  ki,  XIV  əsrə  aid  ―Əcaib  - 
əd-  dünya‖  adlı  bir  mənbədə  Gəncə  şəhərində  cavanların  şişuclu  keçə  papaq 
qoymaları  qeyd  olunmuşdur  (Bax:  И.  Д.  Михлу хо-  Маклай.  Географическое 
сочинение XIV в. на персидском языке. Уч. Записки  Ин-  та  Востоковедения, 
том IX, 1954, с. 208). Ümu miyyətlə, keçə düzəltmək adəti türkmənşəlid ir. Altayda 
er.əv.  I  min illiyə  aid   kurqanla rda  keçə  qalıqla rı  tapılmışdır.  İ.  M.  Dya konov 
yazmışdır  ki, er. əv. III  minillikdə Mid iya ərazisində keçə papaq qoyurdular (102, 
364).  
 
 
 
 
Bir sıra antropoloqlar  (T.A. Trofimova, 
V.V.Gin zburq və b.)  Orta Asiyada arxeo loji qa zınt ıla r nəticəsində tapılmış er. əv. 
VIII –  V əsrlərə a id sak kəllə ske letlərində  monqoloid irqə  mə xsus nişanələr aşkar 
etmişlər  (bax:  85).  Monqoloid  xüsusiyyətlər,  əlbəttə,  İrandilli  əhaliyə  aid  ola 
bilmə zd i.  
 
 
 
De mə li,  sakla rın  türkmənşəli  etnos 
olmasına  heç  bir  şübhə  qalmır.  Onları  İrandilli  (farsdilli)  sayan  tədqiqatçılar  və 
onları  müdafiə  edən  azərbaycanlı  alimlərimiz,  o  sıradan  onlara  qoşulmuş  bioloq 
Rəbiyyə Qasımova yanılırlar.  
 
İndi  biz  q ısaca  Cənubi  Azərbaycan 
ərazisində saklar haqqında danışacağıq.  
Er.  əv. 
VII  əsrə  aid  bir  asur 
mənbəsində  Manna  ərazisində  Sa ka  adlı  bir  etnos  qeyd  olunur  (88,  84).  Bundan 
təxminən 200 il sonra Herodot İran dövlətinin X,  XI və XIV əyalət lərində sakların 
yaşadığını yazır.  Bu əyalətlərdə yaşayan sakların hamısı şimaldan gələnlər deyildi. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
118 
Məsələn,  İranın  XIV  əyalət i  Orta  Asiyanın  müəyyən  hissəsini  əhatə  edirdi 
(Herodot,  II,  23).  De məli,  bu  əyalətdəki  sakla r  e lə  binadan  Orta  Asiyada 
yaşayanlar  id ilər.  M idiya  ərazisinə  saklar  cənub-şərqdən,  yəni  Orta  Asiyadan  da 
gələ  bilərd ilə r.  Mid iyalıla rın   sakları  Orta  Asiyadan  Midiya  dövləti  əra zisinə 
köçürməsi də məlu mdur. Midiyanın Orta Asiyadakı əyalətlərinə er. əv. 550-ci ildən 
sonra  əhəmənilə r  yiyə lən mişdilər.  Er.  əv.  V  əsrdə  yaşamış  Ktesiy  yazır  ki, 
Əhəmənilər sülaləsin in banisi Kir dövründə Orta Asiya sakları İrana tabe idi. İran 
ordusunda saklar da vardı. Kirin  Babilistanı tutması ş ərəfinə təşkil edilmiş atçapma 
yarışında bir sak əsgəri qalib çıxmışdı. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısında İran ın 
tabeliyindən  çıxmış   Orta   Asiya  xa lqla rı  (Ma rquş,  yəni  Marq iana,  Sataquş, 
Parfiyanlar və b.)  ilə yanaşı, saklar qeyd olunmuşdur. La kin biz  Orta Asiya sakları 
haqqında danışmayacağıq.  
 
 
Herodotun  qeyd  etdiyi  XI 
əyalət indi Şimali Azərbaycana aid olan ərazinin   müəyyən hissəsini – Kürlə Araz 
birləşdikdən  sonra  Xəzə rədək  olan  hiss ədən  cənubdakı  əra zini  də  əhatə  edirdi. 
La kin  bu əra zi tarixən  Mannaya, sonra Midiyaya, e r. əv. 550-c i ildən 331-c i ilədək 
İran  Əhəmənilər  dövlətinə,  bu  dövlət  Makedoniyalı  İskəndər  tərəfindən  tarmar 
edildikdən  sonra  isə  Atropatenaya  mənsub  olmuşdur.  Bu  əyalətin  coğra fi 
koordinatları  dəqiq liy i  ilə  məlu m  o lmasa  da  ehtimal  ki,  oraya  Xəzər  dənizin in 
cənub  –  qərb  sahillə ri  də  da xil  id i.  Herodot  məhz  burada  başqa  tayfalarla   – 
pantimat,pavsik və doreytilərlə yanaşı, sakla rın yaşadığını ya zmışdır.     
 
 
 
 
 
Qədim  mənbələrindən  aydın  olur  ki, 
bu əyalətdə saklar iki maha lda məskun idilə r: Sa kasində və Balasakanda.  
 
 
 
 
 
Strabon  (I  əsr)  Atropatena  ərazisində 
Sakasena adlı əyalətin adın ı qeyd edir (Strabon, XI, 7, 2). Bu ad saka etnonimind ən 
və  türkcə  mənsubiyyət  bildirən   sin  (ç in,  şin)  ş əkilç isindən  ibarətdir.  Hə min 
Sakasena  (əslində  Sa kaşin)  Astara  rayonunun  ərazisində  Sa kaşon  və  Sakşon 
toponimlə rində  indiyədək  qa lmışdır.  Buradan  belə  nəticəyə  gə lmə k  o lar  ki,  bu 
Sakaşin talışların əcdadları olan kadusların ərazisində yerləşirdi. Çünki er.əv. V əsr 
müəllifi Ksenefont da gurganların və kadusların qonşuluğunda sakların yaşadığını 
yazmışdır  (Ksenefont,  V,  3,  24).  Bu  əyalət,  yu xarıda  deyildiy i  kimi,  o  vaxt 
Midiyaya,  indi  Şimali  A zərbaycana  aid  olan  Muğanı  və  Lən kəran  –  Astara 
bölgəsini  də  əhatə  edirdi.  Qədim  indiki    Muğan  və  Salyan  düzlərində  kaspilər 
məskun  idilər  və  ona  görə  bu  əra zi  antik  müə lliflərin  əsərlərində  Kaspiana 
adlanırdı.  Saklar  gəldikdən  sonra  bu  əyalət  Balasakan  (türkcə  pala  –  ―düzənlik‖ 
sözü (V.V.Radlov, IV, II, 1162) və sak etnonimindən) 
 adlan mışdı. 
Ba lasakan  toponimi  ilk  dəfə   III  əsrdən  məlu mdur.  A xırınc ı  də fə  Ba lasacan 
formasında bu adı  XIII əsr  müəllifi  Yaqut Həməv i çəkir (32).  Ehtimal  ki, eradan 
əvvəlki  son  əsrlərdə  saklar  kaspiləri  sıxışdırmış  və  onların  ərazisinə 
yiyələn mişdilər.  Bir  antik  mənbədə  kaspilərin  ətrafında  at  əti  yeyənlərin  yaşadığı 
göstərilir. ―At əti yeyən‖ bu köçərilər güman ki, saklar id ilər.   
 
Herodot sakların həm də İran ın X əyalətində yaşadığını yazır (Herodot, III,  

---