downloaded from KitabYurdu.az
113
Bəyazid ü zərindəki qələbəsi nəticəsində Avropanın türklər tərəfindən işğalı
təhlükəsi sovuşmuş və fransız kralı IV Ka rl Tey mura bu münasib ətlə sevinclə dolu
mə ktub göndərmişdi) və bununla da öz sonra farsla rın ha kimiyy əti mid iyalılardan
qoparmasına şərait yaratdı.
İşkuzlarla əlaqədar o laraq bir mü lahizə də vardır. A zərbaycan
tədqiqatçıların ın bəziləri İşkuz etnonimində ―oğuz‖ etnoniminin ə ks olunduğu
söyləyirlər. Bu fikri təsdiqləyən və ya inkar edən fakt yo xdur, başqa sözlə, ola da
bilər, olmaya da bilə r. Məsələ burasındadır ki, Qara dənizin şima l çöllərində
yaşayan skiflərin içərisində ―oğuz‖ etnonimi antik müəlliflərin əsərlərində çəkilmir,
halbuki işkuzlar həmin skiflərin bir hissəsi idi və sonra da oralara qayıtmışdılar.
Be lə ba xışlar da mövcuddur ki, asur mənbələrindəki ― işkuz‖, ―aşquz‖ etnonimin in
əsl forması ―skud‖dur və semit mənşəli asur dilində əvvələ ―i‖, yaxud ―a‖, sonuna
―d‖ əvəzinə ―z‖ səsi əlavə olun muşdur (88, 89). Biz bu fikrin əleyhinəyik, ona görə
ki, yu xarıda skiflərin şəxs adlarından göründüyü kimi, yunan müəllifləri ço x
hallarda adların (məsələn, Skil, Sparqapit, Skilur, Liq, Lipoksay və b.)
başlanğıcında duran türkmənşəli ―e‖ səsini ixtisar etmişlər. Deməli, fikrimizcə asur
mənbələ rində işkuz və aşquz kimi yazılan etnonim əslində eskutay, yaxud iskutay
olmuşdur. Bunu aşağıdakı etnonimik paralellərdən görmək olar: Herodotun
mə lu matında Qara dənizin şima l sahillərində sk olot (əslində iskul-ut, yaxud esk ul-
ut), erkən orta əsrlərdə bolqarlarda və müasir türk xa lqla rının bə zilə rində eseq-el,
esk -il, eşq-il. Birinci ha lda -ut cəm şəkilç isi (sko lot-―eskullar‖ ), ikinc i halda is ə el,
il ―tayfa ‖el‖ (eseq el, “esek tayfası, eli”) bildirir. Be lə liklə, esk utay (isk utay),
esk ulut (yaxud isk ulut), eseqel, esk il etnonimlə rin, də ―esk (isk)‖ və ―eseq‖
ko mponenti ayrılır. Onun əsl formasını müəyyən etmək olmu r. Belə o lduqda
işkuzay etnonimində ―oğuz‖ etnoniminin əks olunduğu demək çətindir.
Nəhayət, işku z etnosu ilə bağlı bir məsələ haqqında. İ. M. Dyakonov və İ.
H. Əliyev Azərbaycan ərazisini əhatə edən və eradan əvvəl VII əsrdə yaranmış
Skif dövləti haqqında yazmışlar (46). Lakin nəzərə alın malıdır ki, Skif çarlığı
dedikdə heç də işkuzların çarlığı nəzə rdə tutulmu r, ona görə ki, hə min tədqiqatçılar
―skif‖ ad ı altında Qara dənizin şimal sahillərində yaşayan əhaliyə antik müəlliflərin
verdiyi ü mu miləşdirici ―skif‖ ad ını işlədirlər. Skif çarlığı əslində sakların çarlığıd ır,
―Bibliya‖da skif çarlığ ının Aşkenaz adlandırılması da bunu göstərir, çünki Aşkenaz
―sakların (şakların) çarlığı‖ mənasındadır. Lakin işku zların – aşku zların
azərbaycanlıların təşəkkü lünə rolu şübhəsizdir. A zərbaycan ərazisində er. əv. VII -
VI əsrlə rə a id ―skif tip li‖ (üç pərli) o x ucla rı (maraq lıd ır ki, ―Kitabi Dədə Qorqud‖
eposunda da məhz üçpərli o x ucluğu qeyd olunur) Mingəçirdə və Gədəbəy
rayonunda arxeoloji qa zıntıla r za man ı tapılmışdır.
S a k l a r. Er. əv. I minillikdə Orta Asıya və Qaza xıstan çöllərində
yaşayan əhalinin əsas hissəsi Sak (əslində Saka, Şaka) ad lan mışdır. Onlar köklü
yerlilə r id ilə r, çünki arxeolo ji qa zıntıla r onların tunc dövründ ə başlayaraq
arasıkəsilməz mədəniyyət vərəsəliyinə malik olduqlarını göstərmişdir (33).
downloaded from KitabYurdu.az
114
Arxelo ji qazıntılar sakların yalnız 20% -də monqoloid irqin nişanələrini
göstərmişdir, deməli, onlar əsasən avropoid irqə mənsub idilər (33, 198-199).
Antropoloji cəhətdən Orta Asiyanın və Qaza xıstanın türk xalq larının təşəkkülündə
mühü m ro l oynamış saklar Altay tayfaları ilə Aralətrafı ərazinin tayfaları arasında
aralıq vəziyyət təşkil ed ir (yenə orada).
Orta Asiya ərazisində yaşayan sakların bir hiss əsi antik mənbələrdə
massaget adı ilə məlu mdur. ―Massaget‖ etnoniminin İran dilləri əsasında izah
edilməsi üçün çox təşəbbüs edilmiş və nəticədə qondarma fikirlər alın mışdır.
Əslində bu etnonim türk d illəri üçün səciyyəvi m-b əvəzlən məsinə görə mas
(“bas”, yəni ―baş‖) sözündən, sak etnonimindən və türk dillərində cəm bildirən
“at” şəkilçisindən ibarətdir və ―baş saklar‖ mənasındadır. Onların bir hiss əsi
eranın əvvəllərində Albaniyanın şimal şərqində, indiki Dərbənd və Vəlvələçay
arasındakı ərazidə yaşayırdı.
Orta Asiyadakı sakların adı er. əv. VII əsrdə yaradılmış ―Avesta‖ da
çəkilir. Diqqəti cəlb edən budur ki, bu mənbədə saklar həm də Tur, yaşadıqları
ərazi Turan adlan ır. İrançünaslar sakları İrandilli saydıqları üçün turları da İrandilli
hesab edir və İran etnosundakı İran – Turan müharibələ rin i iranlıların iki hiss əsi
arasında müharibə kimi qələmə verilər. Halbuki, Firdovsinin ―Şahnamə‖sində
Turan türklərin ö lkəsi kimi göstərilmişdir.
Orta Asiyada saklar haqqında er. əv. V əsrdən başlayaraq antik müəlliflər
yazmışlar. Lakin onların bəziləri sakları ənənəvi olaraq ―skif‖ adlandırırlar.
Sakların bu hissəsi haqqında Avropa və rus şərqşünaslarının ço xlu əsərləri vardır.
Biz bu barədə geniş söhbət açmayacağıq. Onla rın ha mısı bu fikird ədirlər ki,
ümü miyyətlə, saklar İrandillilər idilər. Eyn i fikir Azərbaycan tarixşünaslığında da
var. Aşağıda biz bu fikirlərin qondarma olduğunu deyəcəyik və sübüt edəcəyik ki,
saklar tə miz türkmənşəli tayfa lar id ilə r, bunun heç şübhəli yeri yo xdur.
Saklar Azə rbaycan xalq ının qədim tarixində dərin iz qoymuş və
Azərbaycan xa lqın ın etnogenizində mühü m ro l oynamış qədim etnoslardan biridir.
Təssüf ki, bu məsələ Azərbaycan tarixşünaslığında indiyədək araşdırılma mışdır.
Yu xarıda qeyd etdik ki, er.əv. VII əsrdə kimmerlərin (kəmərlərin) ardınca
saklar (antik müəlliflərin əsərlərində ―skiflər‖) Cənubu Qafqaza gəlmiş, buradan da
Ön Asiyaya – Manna və Mid iya ərazisinə keçmişlər. Bəzi tədqiqatçılara görə, bu
hadisə er. əv. 680 –ci ildə baş vermişdir (191). He rodot Midiya çarı Kia ksarın (er.
əv. 625-584) hakimiyyəti illərində şimaldan skiflərin Mid iyaya gəldiy ini yazmışdır.
La kin bu mə lu matdan ―skif‖ dedikdə konkret o laraq kimlərin nəzə rdə tutulması
aydın deyil. Bəlkə də elə bu köçlərdən biri sakların, digər kəmərlərindir. Şimaldan
gələn sakların müəyyən hissəsi indiki Şimali A zərbaycan və indiki Ermən istan
ərazisində məskunlaş mış, digər hissəsi isə Manna və Midiyaya getmişdir. Sakların
azərbaycanlıların etnogenizində rolunu nəzə rə a laraq biz əvvəlcə sakla rın etnik
mənsubiyyətini aydınlaşdırma lıyıq. Bu zəru rət yu xarıda deyild iyi ki, hə m xa ricdə,
həm də Azə rbaycanda tədqiqatçıların sakları İrandilli etnos saymasından irəli gə lir.
Dostları ilə paylaş: |