Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
131 
qorumaq məqsədilə İrandan köçürdüklə ri tatlar və yəhudilə r də məskun idi.  
 
Şimali  Qafqaz  ilə  Ön  Asiya  arasında  keçiddə  yaşamış  ləzgilərin  ulu  
əcdadları  minillər boyu böyük köçlərin və orduların şahidləri olmuşlar. Tarix boyu 
lə zgilərin  A lbaniyada  yaşayan  hiss əsi  albanla rın   tərkib   hissəsi  kimi,  bu  xa lq ın 
yadellilərə  qarşı mübarizəsində onunla b ir olmuşla r. Lakin  heç va xt  lə zg ilə r ―a lban‖ 
etnik adın ı daşımamışlar, yaln ız ü mu mi mənada – qədimdə Albaniyada, indi Şimali 
Azərbaycanda yaşadıqlarına görə lə zg ilə r a lbaniyalı və azə rbaycanlıdırlar,  konkret 
mənada alban etnik adın ı daşıyan tayfa is ə türkmənşəli id i.    
 
 
 
 
 
 
 
Albanların  (ümumi  mənada, 
yəni Albaniyada yaşayan əhalinin hamısı), o sıradan alban etnik adını daşıyanların 
(xüsusi  mənada,  yəni  Albaniyada  yaşayan  əhalinin  bir  h iss əsinin)  Qafqa zdilli 
adlandırılması elmi obyektiv likdən kənar fikirdir. Ən p isi budur ki, məh z bu yanlış 
konsepsiya  Azərbaycana  qarşı  torpaq  iddiaları  üçün  indi  qida  mənbəinə 
çevrilmişdir. 
 
 
 
 
Azərbaycan  torpağının  xeyli 
hissəsi, onsuz da itirilmişdir: Göycə və Zəngəzurun böyük hiss əsi ermənilərə , Şirak 
(qədim  Ka mb isene)  mahalı  gürcüərə,  Sa mur-Dərbənd  arası  əra zi  isə  ruslar 
vasitəsilə  Dağ ıstana  keçmişdir.  Lakin  bununla  kifay ətlən məyən  ermənilər  yeni 
ərazi qoparmağa çalışır və üstəlik  Dağıstan ləzg ilərin i də belə bir avantüraya cəlb 
edirlə r.  Aydın  olma lıdır  ki,  Azə rbaycan  ərazisində  yaşayan  avarlar,  sa xurlar  və 
lə zgilər  məhz a zərbaycanlılard ır;  onlar  min  illər boyu türk a zərbaycanlıla rla  birgə 
yaşamış və belə də yaşamalı o lacaqlar.    
 
Albaniyada  İrandilli  tayfalar 
da yaşamışdır. Eranın III – IV əsrlərindən tatların u lu əcdadları burada məskun idi. 
―Tat‖  adını  bu  etnosa  qədim  türklər  vermişlər,  mənası  da  ―oturaq‖,  ―əkinçi‖ 
demə kdir. Tatlar heç va xt  köçəriliklə  məşğul olma mışla r. Təsadüfi deyil ki, Sə lcuq 
oğuzları  Cənubi  Azərbaycanın  yerli,  oturaq,  türkd illi  əhalisini  ―tat‖  adlandırırlar. 
Parslar isə  Ba la xan ı və  Sura xanın ın qədim sakinləridir. Dağ lıq  Şirvanda və  Quba 
rayonunda  Rusta,  Afurca,  Xa ltan,  Varna,  Ava xil  v ə  b.  İran mənşəli  toponimlər 
müasir tat dilində deyildir,  lakin qədim fars dili  ilə aydınlaşdırılır. IV-  VI əsrlərdə 
Bəş – Barmaq, Gilg ilçay, daha sonra Dərbənd sədlərin in çə kməsilə  ə laqədar ola raq 
Sasani şahları Xızı, Dəvəçi və Quba rayonlarındakı tatları və Dərbənd bölgəsindəki 
yəhudiləri İrandan köçürtmüşlər. Məsudi yazır ki, ― Ənuşirəvan əl Bab və - l Əbvab 
adı ilə tanın mış bu şəhəri, onun quru, dəniz və dağlarda uzanmış səddini tikdird iyi 
zaman, mü xtəlif xalq ları və onların hökmdarların ı buraya köçürtdü‖ (1, 52).  
 
 
 
 
Yəhudilər  ondan  əvvəl  İranda  tatlarla  yanaşı 
yaşamış və öz dillərini unudub tat dilinə keçmişdilər. Quba – Xaçmaz bölgəsindəki 
tatlar əvvəlcə  xristian din ini qəbul et mişdilə r.  Ərəb lər A lbaniyanı tutduqdan sonra 
tatların  əksəriyyəti  islama  keçdi,  az  h issəsi  isə  (Xaçmazda  və  Dəvəçi  rayonunun 
Kilvar kəndində yaşayanlar) xristian dinin i sa xladı. Elə ona görə orta əsrlə rdə onlar 
ermənilərlə  qaynayıb  qarışmışdıla r.  Ha lbuki,  əslində  onlar  erməni  deyild ilər. 
Albaniyanın şimal – şərqində heç vaxt ermənilər yaşamamışdır.  
 
 
 
 
Azərbaycanın  İrandilli  xa lqla rından  olan  və  qədim 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
132 
mənbələ rdə er. əv.  V əsrdən ―kadus‖ adlanan talışların əra zisi tarixən Mid iyaya və 
sonra Atropatenaya daxil id i.  
 
 
 
 
 
 
 
Deyilənlərdən  aydın  oldu  ki,  Albaniyada  əhalinin  böyük  hiss əsi 
alban  etnik  adını  daşıyanlar  olmuşdur.  Yu xarıda  dedik  ki,  konsepsiyamıza  görə 
alban  etnik  adın ı  daşıyanlar  tarixşünaslığımızda  qəbul  olunduğu  kimi 
Dağıstandillilər  yaxud  Qafqazdillilər  yo x,  türkd illilər  idilər.  Bu  müddəanı  sübut 
edən dəlillər aşağıdakılardır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
A l b a n l a  r d a  ş ə  x s  a d  l a r ı.  Yazılı  mənbələrin 
yoxluğu  üzündən  Şimali  A zərbaycan  ərazisində  yaşamış  əhalin in  eradan  əvvəlki 
əsrlərdə siravi şəxs adları məlu m deyil. A lban tarixçisi Moisey Kalan katlı ən qədim 
za man lardan  (ə fsanəvi  Yafətdən  –  Cənubi  Qafqazda   yaşayan  xalq ların  u lu 
əcdadından) IX əsrə qədər yalnız albanların çarların ın adlarını vermişdir.   
 
 
 
 
Burada  b ir 
məsələni  o xucunun  nəzərinə 
çatdırmaq  lazım  gəlir.  İş  burasındadır  ki,  antik  mənbələrdə  haqqında  danışılan 
Alban çarlığı A zərbaycanın Kürdən şimaldakı ərazisini əhatə edird i. Təxminən er. 
əv.  III  –  II  əsrlərdə  yaran mış  bu  çarlıq  eran ın  I  əsrin in  əvvəllərində  süqut  edir. 
Bunun səbəbi aydın deyil.  Ehtima l  ki, şima ldan g ələn türk tayfa ları bu çarlığa son 
qoymuşlar    və  eranın  əvvəllərindən  Ərən  onu  çarlığına  birləşdirmişdir.  Kürdən 
cənubdakı  A zərbaycan  ərazisi  isə  indiki  Ermən istan  ərazisi  da xil  o lmaqla  e r.  əv. 
VII  əsrdə  yaranmış  Sak  ça rlığına  da xil  id i.  Bu  barədə  yuxarıda  de mişik.  Sak 
çarlığının  nə vaxt dağıldığ ı da  məlu m deyil, gü man  ki, bu hadisə er. əv.  IV əsrdə 
baş  vermişdir.  Eran ın  I  əsrin in  ortalarında  ind iki  Şimali  A zərbaycan  ərazisində 
(demə li,  hə m  Kürdən  şimalda,  hə m  də  cənubdakı  ərazidə)  yeni  A lban  çarlığı 
yaranır. Musa Kalankatlı da  Sak çarlığının  hökmdarlarının  adların ı çəkir,  Kürdən 
şimalda  mövcud  olmuş  Alban  çarlığının  ad ları  ona  məlu m  deyil.  A lban  tarixçisi 
Musa Kalankatlı eranın  I əsrinin  60- cı  illərində Hakimiyyətə keçmiş çar Ərən -ə 
qədər  Alban  hökmdarla rın ın  adla rın ı  çə kmişdir  (I  kitab,  8-c i  fəsil)  .  La kin   onun 
siyahısında  əfsanəvi  və  tarixi  şəxsiyyətlər  qarışdırılmışdır.  Həmin  adların 
içərisində  Ərən   (deməli,  müəllifin  yazdığ ına  görə,  İbrahim  peyğəmbərin  müasiri 
olmuşdur),  Ərbak,  Zaban  (İsa  peyğəmbərin  müasiri),  Pərnak,  Əmbək,  Ərnək, 
Əncaq, Bazuk, Kornak, Skaordi və b. da çəkilir.  Bu adların hamısı türkmənşəlidir. 
 
 
 
 
 
A  r  a   n.  Qədim  türkcə   ərən  –  ― igid‖, 
―cəsur‖ sözündən ibarətdir.  
 
 Ə r b  a  k.    Qədim türkcə ər –  ―kişi‖, 
―igid‖, ―döyüşçü‖ və bak – ―bəy‖, ―tayfa başçısı‖ sözlərindəndir. Midiyada Arbak 
şəxs adı ilə eynidir. 
 
 
Z a b  a n. Qəd im türkcə  zəban, çaban 
sözündəndir (bax aşağıda Albaniyada Cavanko adına).  
 
 
 
 
 
 
P a  r n a  k. Qəd im türkcə  bar –  ―var‖, ―ö züdür‖ 
və ınak  – ―dost‖, ―etibarlı ada m‖, ―ya xş ı yoldaş‖ sözlərindəndir. 
 
 
 
 
 
Ə  m  b  a  k.  Qədim  türkcə  əm  –  ―bacarıq lı‖ 
―məharətli‖ və bak – ―bəy‖, ―tayfa başçısı‖ sözlərindəndir.  Ə  r  n  ə  k.  Qədim 
türkcə ər – ―kişi‖, ―igid, döyüşçü‖ və ınak – ―dost‖, ―etibarlı adam‖, ―yaxşı yo ldaş‖ 

---