Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu
Yüklə 7,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
Erməni millətçilərinin "Dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan" planına Qərbi Azərbaycan və Naxçıvan torpaqları da daxil idi. 1918-ci ilin yazında təkcə Sisyan mahalında 50 min müsəlman ev-eĢiyindən qovulmuĢ, 115 kənd dağıdılmıĢ və yandırılmıĢ, 10038 nəfər öldürülmüĢ və yaralanmıĢdı. Onlardan 7729 nəfəri (3257 kiĢi, 2276 qadın və 2196 uĢaq) məhv edilmiĢ, 2309 nəfəri isə (1060 kiĢi, 764 qadın və 485 uĢaq) Ģikəst edilmiĢ, qəzanın azərbaycanlı əhalisinə üst-üstə bir milyard manat maddi ziyan dəymiĢdi. 1918-ci ilin yazında Andranik 800 nəfərlik quldur dəstəsi ilə Naxçıvan bölgəsinə hücuma keçdi. Yerli əhaliyə kömək məqsədilə həmin il avqustun 7-də Kazım Karabekir paĢa Naxçıvana daxil oldu. Bununla da erməni-daĢnak qüvvələrinin Naxçıvan torpaqlarındakı özbaĢınalığına son qoyuldu. Mondros barıĢığından sonra Osmanlı qüvvələri noyabrın 11-də Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldu. Yerli əhali erməni təcavüzündən qorunmaq üçün 1918-ci ilin noyabrında Araz-Türk Respublikasının yaradıldığını elan etdi. 1919-cu ilin martına kimi fəaliyyət göstərən Araz-Türk Respublikası Naxçıvan bölgəsinin ermənilərin iĢğalı altına keçməsinə imkan vermədi. Azərbaycan hökuməti də Naxçıvanın müdafiəsi üçün ciddi tədbirlər görürdü. 1919-cu il fevralın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə Naxçıvan general-qubernatorluğu yaradıldı. Bəhram xan Naxçıvanın general-qubernatoru təyin edildi. Ermənilərin Naxçıvan torpaqlarına yiyələnmək cəhdləri 1919-cu ilin yazında daha da gücləndi. Bölgədəki ingilis komandanlığının razılığı ilə 1919-cu ilin mart-iyul aylarında Naxçıvan bölgəsində erməni idarəçiliyi yaradıldı. Naxçıvan əhalisi bu qərara qəti etirazını bildirdi. Ġyulun 25-də Naxçıvan əhalisi erməni qoĢunlarını əzərək onları qaçmağa məcbur etdi. Beləliklə, Naxçıvan bölgəsində "erməni idarəçiliyi" ləğv edildi. Paris sülh konfransında iĢtirak edən Ġran nümayəndə heyəti isə təqdim etdiyi memorandumda Bakı, Dərbənd, ġəki, ġamaxı, Gəncə, Qarabağ, Naxçıvan və Ġrəvanın ona
verilməsini tələb edirdi. Müharibədə heç bir rolu olmayan Ġranın bu qəribə iddialarına konfrans heç bir reaksiya vermədi, üstəlik 1919-cu il 9 avqust tarixli ingilis-Ġran müqaviləsindən sonra onun nümayəndələri konfransdan uzaqlaĢdırıldı. 1920-ci il martın 21-də Ġran Azərbaycan dövlətini müstəqil dövlət kimi tanıyaraq onunla dostluq haqqında müqavilə imzaladı. Nəhayət, 1920-ci il yanvarın 11-də Parisdə müttəfiq dövlətlərin Ali ġurası Azərbaycanın istiqlaliyyətinin de-fakto tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. Yanvarın 14-də bu xəbər Azərbaycana çatdırıldı və parlament onu təntənəli Ģəkildə qeyd etdi. Millət vəkilləri və parlamentin iclasında iĢrirak edən xarici ölkələrin diplomatik nümayəndələri istiqlal yolunda qurban getmiĢ Vətən oğullarının və Osmanlı əsgərlərinin xatirəsini yad etdilər. Bu hadisə münasibətilə ümumi amnistiya elan edildi. Yanvarın 19-da Azərbaycanın və Gürcüstanın rəsmi nümayəndələri Paris sülh konfransı Ali ġurasının iclasına dəvət edildilər. Antanta Güney Qafqazın yenidövlotlərini tanımaqla onları xarici təcavüzdən qorumaq üçün öz üzorinə öhdəliklər götürdü. Azərbaycan tərəfi ABġ və Avropa dövlətlərindən alınması nəzərdə tutulan 100 parovoz, 2 min ədəd çən, 500 bağlı vaqon müqabilində 200 milyon pud ağ neft, eləcə də pambıq, yun, ipək, gön-dəri məhsulları göndərməyi öhdəsinə götürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin de-fakto tanınmasına qədər dövlət quruculuğu sahəsində heç bir təcrübəsi olmayan xalq qısa bir müddət ərzində də normal fəaliyyət göstərən dövlət aparatı yaratmağa, 20-dən çox dövlətlə, о cümlədən, Türkiyə, Gürcüstan, Ermənistan, Ġran, Belçika, Hollandiya, Yunanıstan, Danimarka, Ġtaliya, Fransa, Ġsveçrə, Ġngiltərə, ABġ, Ukrayna, Litva, PolĢa, Finlandiya və baĢqaları ilə baĢ konsulluq, konsul agentlikləri səviyysində əlaqələr qurmağa nail oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət quruluĢu parlamentli respublika idi. Yeni yaranmıĢ dövlət öz fəaliyyəti dövründə "türkləĢmək, islamlaĢmaq və müasirləĢmək" ideyası uğrunda mübarizə aparırdı. Hökumət Gəncədəki fəaliyyəti dövründə - 1918-ci il iyunun 27-də Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında fərman imzaladı. Azərbaycan dilli savadlı kadrların çatıĢmazlığı nəzərə alınaraq, dövlət idarələrində müvəqqəti maraq rus dilindən də istifadə olunmasına icazə verildi. Ġyunun 24-də üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguĢəli ulduz təsviri olan qırmızı bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul edildi, noyabrın 9-da isə həmin bayraq üçrəngli - yaĢıl, qırmızı və mavi zolaqlardan ibarət olan bayraqla əvəz olundu. Ġyunun 26-da Əlahiddə Azərbaycan Korpusunun yaradılması haqqında qərar qəbul olundu. Avqustun 11-də ümumi hərbi səfərbərlik elan edildi və 1894-1899-cu il təvəllüdlü bütün Azərbaycan vətəndaĢları hərbi xidmətə çağırıldılar. Sentyabrın 1-də Hərbiyyə Nazirliyinin yaradılması haqqında qərar qəbul olundu. Dekabrın 25-də general Səməd ağa Mehmandarov hərbi nazir, general Əliağa ġıxlinski hərbi nazirin müavini, general Süleyman Sülkeviç BaĢ qərargah rəisi təyin edildilər. 1919-cu ildə 25 min nəfərlik Milli Ordu yaratmaq məqsədilə 400 milyon manat vəsait ayrılmıĢdı. Ordunun yaradılması prosesi 1920- CI
ilin yanvarında əsasən baĢa çatdırıldı. 40 min nəfərlik nizami ordunun 30 mini piyada, 10 mini isə süvari qoĢun hissələrindən ibarət idi. 1919-cu ilin yayında Bakını tərk edən ingilislər Ģəhər limanının idarəçiliyini və hərbi gəmilərin bir hissəsini Azərbaycan hökumətinə təhvil verdilər. Ġngilislərdən alınan gəmilər hesabına Xəzər donanması yaradıldı. 1919-cu il iyulun 21-də parlament "Azərbaycan Respublikasının Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında" Əsasnaməni təsdiq etdi. Həmin il avqustun 11-də parlament tərəfindən qəbul olunmuĢ "Azərbaycan vətəndaĢlığı haqqında" qanuna görə özü və ya valideynləri Azərbaycan ərazisində anadan olmuĢ keçmiĢ Rusiya imperiyasının bütün təbəələri milli və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, Azərbaycan vətəndaĢı hesab olunurdu.
Yüklə 7,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|