Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm və təhsil.
- Epiqrafik abidələr.
117
118
119
120
121
Mədəniyyət İrəvan xanlığının ərazisində, xüsusən də xanlığın mərkəzi İrəvan şəhərində kiçik fasilələrlə dağıdıcı müharibələr baş versə də, elm və mədəniyyət daim inkişaf etmişdir. İrəvan xanlığının ərazisində tarixin yaddaşına çevrilmiş yüzlərlə maddi-mədəniyyət, memarlıq və incəsənət abidələri - məscidlər, türbələr, epiqrafik abidələr, qoç heykəlləri, təsviri və dekorativ tətbiqi sənət nümunələri olmuşdur. İrəvandakı Əlyazmalar İnstitutunda - Matenadaranda saxlanılan yüzlərlə əlyazma İrəvan xanlığının mövcud olduğu dövrə aiddir. İrəvan xanlığının ərazisindəki maddi-mədəniyyət və memarlıq abidələri, o dövrün mədəniyyəti və incəsənəti, habelə təhsil sistemi barədə fransız səyyahlarından Jan Tavernye və Jan Şardənin, Rusiyanın həmin ərazini işğalından sonra isə İ.Şopenin, ingilis səyyahı H.Linçin əsərlərində kifayət qədər məlumat verilmişdir. XIX əsrin əvvəllərinədək sırf türk - azərbaycanlı yurdu olan İrəvan xanlığının ərazisində maddi-mədəniyyət abidələrinin hamısı Rusiya imperiyası tərəfindən XIX əsrin əvvəllərindən etibarən İrəvan xanlığının ərazisinə kütləvi surətdə köçürülən ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə dağıdılmış və yer üzündən silinmişdir [bax: bölmənin sonu, şəkil 35, 36, 37, 38. 39, 40]. Bununla belə, ilk mənbələr və ayrı-ayrı tədqiqat əsərləri İrəvan xanlığının ərazisində mövcud olmuş maddi-mədəniyyət abidələri. habelə incəsənət, maarif və ədəbi mühit haqqında kifayət qədər məlumat əldə etməyə imkan verir. Elm və təhsil. İrəvan xanlığının ərazisində təhsil sistemi haqqında ən dolğun məlumat xanlığın Rusiya tərəfindən işğalından sonra həmin ərazidə kameral siyahıyaalma keçirən rus tarixçi-statistiki İ.Şopenin "Erməni vilayətinin Rusiyaya birləşdirilməsi dövrünün tarixi yaddaşı" əsərində verilmişdir. Həmin məlumatlardan aydın olur ki, İrəvan xanlığının ərazisindəki təhsil sistemi Azərbaycanın digər xanlıqlarındakı təhsil sisteminin analoqu olmuşdur [95, 901- 911]. İ.Şopenin yazdığına görə, İrəvan xanlığının ərazisində təhsillə, əsasən din xadimləri məşğul olurdu. Hər bir məscidin nəzdində böyük və yaxud kiçik mədrəsə fəaliyyət göstərirdi. Aşağı siniflərdə müəllimlər müdərris, yuxarı siniflərdə isə vaiz adlandırılırdılar. Mədrəsələrdə geniş, dərs otaqları ilə yanaşı, tələbələrin yaşadıqları kiçik otaqlar - hücrələr olurdu. Bəzi məscidlərdə adlı-sanlı müctəhidlər dərs deyirdilər ki, onları dinləmək üçün ölkənin hər yerindən dinləyicilər gəlirdi. İrəvan xanlığının süqutu ərəfəsində təkcə İrəvan şəhərində 200 şagird təhsil alırdı [95,901-911]. İ.Şopenin məlumatına görə, müsəlman alimləri bütün elmləri üç əsas sahəyə bölürdülər: Əl-ərəbiət, Əl-şəruə və Əl-hakimə. Birinci sahəyə əsasən ərəb dilinin qaydaları, tarix və "Quran"ın oxunması daxil idi. İkinci sahəyə "Quran"ın təfsiri, hadisələrin öyrənilməsi, dini hüququn əsaslarının öyrənilməsi daxil idi.
122
Üçüncü sahəyə isə məntiqin, riyaziyyatın, həndəsə və astronomiyanın, tibbin və nəzəri fəlsəfənin öyrənilməsi daxil idi. İrəvanda gənclərin əksəriyyəti Şərqin böyük şairləri Nizaminin, Rudəkinin, Firdovsinin, Caminin, Hafizin. Sədinin və digərlərinin şeirlərini əzbərdən söyləyərdilər. İrəvan şairlərindən biri öz şeirlərini elə avazla oxuyarmış ki, onu Mirzə Əndəlif (Mirzə Bülbül) deyə çağırırmışlar [95, 903]. İstər məktəblərdə, istərsə də mədrəsələrdə hüsn-xəttə xüsusi diqqət yetirilirdi. İrəvan xanlığının ərazisində məktəb və mədrəsələrdən başqa fərdi tədris növü də mövcud idi. Xanın və yaxud sərdarın, əyanların və tacir uşaqlarının təhsili ilə onların evində ayrıca müəllimlər məşğul olurdu. İ.Şopenin verdiyi məlumata görə, məktəblərdə tədris olunan fənlərə, xüsusən də "Quran"a və şəriətə aid kitabların nüsxələrinə hər bir müsəlmanın evində, Özü də hərəsindən bir neçə nüsxə rast gəlmək olar. Onun yazdığına görə, ermənilər kitab sarıdan kasıbdırlar. Yalnız bəzi varlı ermənilərin evlərində "İncil"ə və yaxud hansısa kitaba rast gəlmək olar [95,917]. Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, İrəvan şəhəri xanlıqlar dövründə Azərbaycanın inkişaf etmiş elm mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Müsəlmanlardan fərqli olaraq, gəlmə ermənilərdə elm və təhsil inkişaf etməmişdi. Epiqrafik abidələr. XVIII əsr epiqrafik abidələrinə memarlıq abidələri, məzar daşları, saxsı, metal, taxta və s. bərk materialdan düzəldilmiş məişət əşyaları üzərində rast gəlinir. Həmin kitabələr İrəvan xanlığı ərazisində mövcud olmuş müxtəlif formalı sənduqə, başdaşı. sinədaşı, at və qoç heykəlli məzar daşları, karvansara, hamam, mədrəsə, qala divarları və s. üzərində qoyulmuş lövhələrdə əks olunmuşdur. İlk mənbələrdən və epiqrafik abidələrdən məlum olur ki, İrəvan xanlığı ərazisində bir sıra tikinti işləri aparılmış, İrəvanda Sərdar (xan) sarayı, imarətlər, İrəvan və Sərdarabad qalaları tikilmişdir. Həmin qalalarda karvansaralar, məscidlər, hamamlar, bazarlar və s. inşa edilmişdir [bax: bölmənin sonu, şəkil 24,25].
İrəvan xanlığının ərazisində mövcud olmuş Azərbaycan-türk memarlıq abidələrindən bugünümüzə gəlib çatanı İrəvan yaxınlığındakı Cəfərabad (ermənistan SSR Ali Sovetinin 04.04.1946-cı il tarixli fərmanı ilə Arqavand adlandırılmışdır) kəndindəki türbədir. Həmin türbənin üzərindəki kitabəni tədqiq edən görkəmli alim Məşədixanım Nemət bu barədə yazır ki, Cəfərabad türbəsi buraların keçmişindən söhbət açan yeganə tarixi abidə və sənət əsəridir [Nemətova M. Əsrlərin daş yaddaşı Bakı, Elm, 1987, s.40-41 L95,917]. Yerli tuf daşdan inşa edilmiş onikiüzlü, hündürlüyü 12 metr, içəridən diametri 5 metr olan məqbərə orta əsrlər Şərq memarlıq üslubu ilə bəzədilmişdir [bax: bölmənin sonu, şəkil 1,2]. Məqbərə Qaraqoyunlu əmiri Əmir Səədin oğlu, İrəvan çuxurunun hakimi Pir Hüseyn tərəfindən atasının qəbri üzərində 1414-cü ildə ucaldılmışdır. Məqbərənin günbəzinin altında 50 sm enində friz üzərində nəsx xətti ilə məqbərənin kim tərəfindən inşa etdirildiyi qeyd edilmiş və "Quran"dan ayələr həkk olunmuşdur. Erməni tarixçisi A.Papazyanın yazdığına görə, yerli sakinlər məlumat vermişlər ki, Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|