6
Ermənilərin XIX əsrdə şimali Azərbaycan
torpaqlarına köçürülməsi tarixi həqiqətdir.
Oxuculara təqdim olunan bu kitabda Cənubi Qafqazın tarixində mühüm
rol oynamış Azərbaycan dövlətlərindən birindən — İrəvan xanlığından (1747-1828)
bəhs olunur. Bu Azərbaycan dövləti XIX əsrin əvvəllərində yadelli işğalçılara qarşı
qəhrəmancasına mübarizə aparmışdır.
İrəvan xanlığının tarixi Azərbaycan xalqının minillər boyunca yaratdığı
zəngin maddi və mənəvi mədəniyyət tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.
İrəvan xanlığı XVIII əsrin ortalarında Nadir şah imperiyasının süqutundan
sonra meydana gəlmiş Azərbaycan dövlətlərindən -xanlıqlarından biri idi.
Hazırda Ermənistan Respublikasının yerləşdiyi ərazi yaxın keçmişdə —
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığının torpaqları idi. Bu
torpaqların ən qədim yerli əhalisi - aborigen sahibləri Azərbaycan türkləri idi.
İrəvan xanlığının yarandığı ərazi ən qədim türk torpaqlarıdır. Azərbaycan
xalqının formalaşmasında yaxından iştirak etmiş hürrilər, kimmerlər, iskitlər,
saklar, hunlar və digər çoxsaylı oğuz və qıpçaq türkləri məhz bu regionda, xüsusilə
Göyçə gölü ətrafındakı torpaqlarda yaşamış və özlərindən sonra zəngin tarixi-
mədəni iz qoymuşlar.
Azərbaycan xalqının və digər türk xalqlarının qəhrəmanlıq eposu olan
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında təsvir olunan bir çox mühüm tarixi hadisələr,
proseslər Azərbaycanın məhz bu regionunda İrəvan xanlığının ərazisində cərəyan
etmişdir.
Böyük Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsənin (1468-1478) tapşırığı ilə
yazılmış Oğuznamədə — Əbu Bəkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbəkriyyə"sində oğuz
türklərinin soy kökündə duran Oğuz xaqanın məhz burada — Göyçə dənizi
ətrafındakı torpaqlarda yaşadığı, dünyasını burada dəyişdiyi və burada da dəfn
olunduğu qeyd edilir. Xanlar xanı Bayandur xaqan və bir çox digər oğuz-türk
sərkərdələri də özlərinin ata-baba yurdu olan bu diyarda fəaliyyət göstərmiş,
burada da dünyalarını dəyişmiş, dəfn olunmuşlar.
1
İrəvan xanlığının ərazisi, ayrı-ayrı işğalçı imperiyaların hökmranlıq
dövrləri istisna edilməklə, ən qədim zamanlardan başlayaraq həmişə Azərbaycan
dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Bu torpaqlar həm də Azərbaycan-türk
tayfalarının elliklə və ən sıx şəkildə yaşadığı regionlardan biri idi.
1918-ci ildə Qərbi Azərbaycanda — keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində erməni dövləti yaradıldıqdan
sonra Göyçə gölünün adı 1930-cu ildə ermənilər tərəfindən dəyişdirilib "Sevan" adlandırılmışdır.
1
Geniş məlumat üçün bax: Əbubəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə. Fars dilindən tərcümə edən, ön söz,
şərhlər və göstəricilərin müəllifi Rahilə Şükürova. Bakı, 1998, s.46-47.
7
XIX əsrin əvvəlində baş vermiş Rusiya işğallarına qədər İrəvan xanlığı
əhalisinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. Qeyd etmək lazımdır ki,
erməni katolikosluğu mərkəzinin 1441-ci ildə İrəvan (Çuxursəd) bölgəsinə
köçürülməsinə qədər burada ermənilərə məxsus heç bir kənd və yaxud torpaq
sahəsi olmayıb. Hətta erməni katolikosluğunun yerləşdiyi Üçkilsə (Valarşabad )
kəndi belə 1443-cü ildən başlayaraq ermənilər tərəfindən müxtəlif vasitələrlə hissə-
hissə Azərbaycan türklərindən alınmışdı.
Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığını Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi
tarixində mühüm rol oynamış məşhur Qacarlar adlanan türk sülaləsindən olan
xanlar idarə etmişlər. Xanlığın bütün idarəçilik sistemi, ictimai, siyasi, mədəni və
təsərrüfat həyatı, burada yaşayan əhalinin məişət mədəniyyəti Azərbaycanın
minillər boyunca davam etmiş ümumi tarixi inkişaf sisteminin ayrılmaz tərkib
hissəsi idi. İrəvan xanlığı öz inkişaf xüsusiyyətlərinə görə həmin dövrdə mövcud
olmuş digər Azərbaycan xanlıqlarından heç nə ilə fərqlənmirdi.
İrəvan xanlığının ərazisində, tarix boyu, Azərbaycan xalqına məxsus
çoxsaylı yaşayış məskənləri — kəndlər, şəhərlər salınmış, minlərlə tarixi abidələr
qalalar,
məscidlər,
minarələr ucaldılmış,
karvansaralar, hamamlar inşa
olunmuşdu. Bölgədəki bütün yer adları — toponimlər Azərbaycan xalqına
məxsus idi. Bu inkarolunmaz həqiqəti hətta erməni mənbələri də təsdiq edir.
Xanlığın ərazisində saysız-hesabsız qədim oğuz-türk qəbiristanları və bu
qəbiristanlarda Azərbaycan xalqına məxsus külli miqdarda qoç heykəlləri,
qəbirüstü abidələr vardı. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının maddi mədəniyyət
möhürləri idi...
Lakin XIX əsrin əvvəllərində Cənııbi Qafqazın tarixində qanlı faciələr
dövrü başlandı. Regionu ələ keçirməyə çalışan Rusiya imperiyası Azərbaycan
xanlıqlarına qarşı müharibələrə başladı. Çox çəkmədən Cənubi Qafqaz Rusiya
imperiyasının Qacarlar İranı və Osmanlı dövlətinə qarşı apardığı qanlı müharibələr
meydanına çevrildi.
Osmanlı dövləti və Qacarlar İranı ilə sərhəddə yerləşən İrəvan xanlığının
ələ keçirilməsi Rusiya imperiyasının işğalçılıq planlarının mühüm tərkib hissəsi
idi. 1804-1813-cü illərdə Azərbaycan torpaqlarının işğalı uğrunda gedən Birinci
Rusiya - İran müharibəsi zamanı İrəvan xanlığı iki dəfə (2 iyul-3 sentyabr 1804-cü
il; 3 oktyabr-30 noyabr 1808-ci il) Rusiya qoşunlarının güclü hücumlarına məruz
qaldı. Lakin İrəvan xanlığı Rusiyaya təslim olmadı və öz müstəqilliyini qoruyub
"Valarşabad" toponimi Arşakilər (Arsaklılar) sülaləsindən olan Sanatürkün (Sanatrukun) oğlu Valar
şahın (194-216) adı ilə bağlıdır. Uzun tarixi dövr ərzində "Valarşabad" kimi işlənmiş bu toponim
erməni ədəbiyyatında təhrif olunaraq "Vağarşabad" formasına sahnmışdır. Valarşabadın əsası Valar şah
tərəfindən qoyulmuşdu [bax: 95,116; 190, 29].
Bax: bölmə 2, cədvəl 1.
Bax: bölmə 4, cədvəl 2,3.
Bax: bölmə 2, əlavə 2.