Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Böyük Azərbaycan sərkərdəsi Nadir şahın
yaratdığı Əfşar
imperatorluğunun dağılmasından sonra tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaranmış yerli dövlətlərdən — Azərbaycan xanlıqlarından biri də İrəvan xanlığı idi. İrəvan xanlığı Şimali Azərbaycanın qərbində — keçmiş Səfəvi imperatorluğunun inzibati- ərazi vahidlərindən biri olan Çuxursəd bəylərbəyliyinin ərazisində yaranmışdı. İrəvan xanlığının ərazisini əhatə edən Çuxursəd vilayətinin adı ilə bağlı elmi fikirlərin hamısı həmin bölgənin adının qədim Azərbaycan türk tayfalarının adından götürüldüyünü təsdiqləyir. Bu, inkarolunmaz tarixi faktdır ki, Azərbaycan tayfalarından biri olan Sədli və ya Sədlilər Qaraqoyunlu tayfa birliyinə daxil idi. Dövrə aid mənbədə Əmir Teymurun yürüşlərindən bəhs olunarkən Əmir Səədin Çuxursəd hakimi olduğu qeyd olununur [91, 17-18]. "Sədli" etnoniminin XIV əsrdə yaşamış Qaraqoyunlu tayfa başçısı Əmir Səədin adından götürülməsi faktını erməni mənşəli C.Bornoutyan da təsdiq edir [200, 2]. 1411-ci ildə dünyasını dəyişmiş Sədli hakimi Əmir Səəd İrəvan yaxınlığında dəfn oluıımuşdur [164,139]. Əmir Səədin ölümündən sonra Çuxursəd vilayətinin hakimi onun oğlu Pirhüseyn oldu [164, 139]. Pirhüseynin dövründə də İrəvan (Rəvan) qalası əmirliyin paytaxtı idi [164,139-140]. Əmir Səədin hakimiyyəti altında birləşmiş Azərbaycan-türk tayfaları XIV əsrin sonlarından başlayaraq Sədli adlandı. Elə bu dövrdən də Şimal-Qərbi Azərbaycanın Arazyanı Sürməli vadisindəki ərazisi (indiki Ermənistan Respublikasmm Yerashadzor * kəndi və onun ətrafı) Çuxursəd adlanmağa başladı Əfşarlar Azərbaycan xalqının təşəkkülündə iştirak etmiş qədim türk tayfalarından biridir. Hazırda əfşarların nəsilləri Azərbaycan, Türkiyə və İran ərazisində yaşayır. Nadir şah əfşarların Qırxlı oymağından idi [bax: 196,24,191].
Qədim Urartu tarixinə şərik çıxmağa çalışan erməni müəllifləri "İrəvan" toponiminin əsassız olaraq Urartu mənbələrində adı çəkilən "Yerebuni" qalasının adından götürülməsi fikrini irəli sürürlər. XIX əsr rus müəllifi İ.Zelinski isə "İrəvan" toponimini həm ermənilərin qondarma "Nuh əfsanəsi" ilə bağlı "yerevum" — "görünən", həm də tatarların (Azərbaycan türkləri red.) "teçet" "axan", "rəvan" mənasında işlətdiyini qeyd edir [82,1]. Lakin bu fikirlər elmi əsasa söykənmir. "İr" toponiminin erməni dilində izahı yoxdur. İr ("Yer") qədim türk sözü olub "Yerin günəşə baxan üzü"nə deyilir [7,218]. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, "İrəvan" toponimi türk dillərindəki "İr" "dağın gündüşən tərəfi", "dalğavari dağ zirvəsi" və farsca "van" "yer" sözlərindən ibarətdir [bax: 110,270]. İrəvan toponiminin qədim türk teonimlərindən (ilahi adlar) törənən elnik adlar sırasına daxil edilməsi və onun qədim türklərin İr (" Yer") Tanrısı ilə eyniləşdirilməsi fikri daha düzgündür [bax: 111,28].
Nadir şah 1747-ci il iyunun 19-dan 20-nə kуçən gecə qətlə yetirildikdən sonra tarixi Azərbaycan torpaqlarında 20-dən çox xanlıq və sultanlıq adlanan xırda dövlətlər yarandı. O zaman Azərbaycanın şimalında Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxı, Cavad, Salyan, Lənkəran, Şəki, Gəncə, Qarabağ, qərbində Naxçıvan, İrəvan, cənubunda Ərdəbil, Sərab, Zəncan, Təbriz, Qaradağ, Urmiya, Xoy, Marağa və Maku xanlıqları yaranmışdı.
Bəzi məlumatlara görə, Çuxursəd vilayətinin adı hələ e.ə.VII yüzillikdə burada məskunlaşmış türk mənşəli Sak tayfalarının adı ilə bağlı olub əvvəllər ―Saka Yurdu‖ – Saka Çuxuru, orta əsrlərdə isə ―Çuxursəd ölkəsi‖ adlanmışdır [bax: 190-19].
*
18
[164,140]. Çuxursədin tarixi Azərbaycan torpağı olduğunu erməni mənbələri də təsdiq edir. Erməni mənbələri buranı "Sahatapos" — "Səhədin çuxuru", yaxud da "Yerkrin Sahal" - "Səhadin ölkəsi" adlandırırlar [214,26; 164,140]. Çuxursəd toponimi rəsmi sənədlərdə ilk dəfə 1428-ci ildə Üçkilsə (Valarşabad) kəndinə sahibliklə bağlı ərəbdilli sənəddə xatırlanır [164,140]. Arpaçayın Arazla qovuşduğu yerdən Naxçıvan və Arazın sağ sahilində yerləşməklə Ağrıdağa qədər əraziləri əhatə edən Sürməli Sədli tayfasının qədim yurdu idi. XV əsrdə Arazboyu torpaqları əhatə edən və Ağrıdağla Alagöz dağları arasındakı vadi də Sədli oymağına daxil idi. Teymuri tarixçisi Hafiz Ebru Sultan Şahruxun Azərbaycana yürüşlərindən bəhs edərkən Naxçıvan və Sürməli bölgəsinin Səədli oymağının qədim yurdu olduğunu qeyd etmişdir [18,562; 195,22]. Bu vadi böyük bir çuxura bənzədiyinə görə ona el arasında "Çuxur"da deyirdilər. İrəvan vilayətinin düzənlik bölgəsində yaşayan azərbaycanlılar çox sonralar - XVIII - XIX əsrlərdə də bu vadini Səhəd Çuxuru adlandırmaqda davam edirdilər [44, 11-12]. 1410-cu ildə Azərbaycan sülaləsi Qaraqoyunlular Təbrizdə hakimiyyətə gələrkən Sədlilər sülaləsi İrəvan bölgəsinin sahibi idi. Bunu bölgədən tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri də təsdiq edir [bax: bölmənin sonu, şəkil: 1, 2, 3, 4]. 1420-ci ildə Qaraqoyunlu taxtına çıxan İsgəndər onun taxt-tac rəqibi olan qardaşı Əbu Səidin tərəfini saxladıqları üçün Əmir Pirhüseynin xələflərini vilayətin idarəçiliyindən kənarlaşdırmış və Çuxursədin idarəsini birbaşa mərkəzi hakimiyyətə tabe etmişdi [164,142]. Bu zaman Çuxursəd vilayəti şimalda Gürcüstanla (Gürcüstan 1469-cu ildə parçalandıqdan sonra Kartli çarlığı ilə), şərqdə Qarabağ vilayəti ilə, qərbdə Samsxe-Saalabaqo, * Pasin, Ələşgird və Bayazidlə, cənubda isə Naxçıvan, Qapan və Maku ilə həmsərhəd idi. Tarixi şəraitdən asılı olaraq Çuxursəd vilayətinin sərhədləri dəfələrlə dəyişmişdir. Qaraqoyunluların hakimiyyəti dövründə Çuxursəd vilayətinin tarixində sonralar bütün Azərbaycan üçün son dərəcə ağır problemlər yaradan bir hadisə də baş verdi: Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın icazəsi ilə 1441-ci ildə erməni katolikoslarının fəaliyyət mərkəzi Kilikiyanın Sis şəhərindən Azərbaycana — İrəvan yaxınlığındakı Üçkilsə (Üçmüədzin ** ) monastırına köçürüldü [51,87; 138,255]. Bununla Cənubi Qafqazda qriqorianlığı yayan erməni missionerləri üçün əlverişli şərait yarandı. Qaraqoyunlu hökmdarları erməni katolikoslarını himayə
çuxur", "Arazyanı dərə" deməkdir.
*
―Üçqala-Atabəy yurdu" deməkdir.
** Ermənilər tərəfindən saxtalaşdırılaraq "Eçmiədzin" adlandırılan bu məbədin (sonralar kilsənin) adının erməni dilində heç bir mənası olmadığından erməni müəllifləri uzun-uzadı izahlardan istifadə edirlər [bax: 51, 374]. Üçkilsə və ya Üçmüədzin qədim Azarbaycan-Alban monastırı idi. Sözün tərkibindaki "üç" Azərbaycan türkcəsində say, "müədzin" isə ərərəb dilində ―azan verən" deməkdir. Matenadaranda saxlanılan orta asrlarə aid alqı-salqı sənədlərində də məbədin adı "Üçkilsə" şəklində yazılır [bax: 72: 73].
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|