8
saxlaya bildi. Xanlığın əhalisi müdrik və cəsur dövlət xadimləri olan Məhəmməd
Hüseyn xan Qacarın (1784-1805) və Hüseynqulu xan Qacarın (1806-1827)
başçılığı ilə doğma vətəninin müdafiəsinə qalxaraq çar qoşunlarına qəhrəmanlıqla
müqavimət göstərdi. Böyük itkilər verən Rusiya imperiyasının hakim dairələri
İrəvan xanlığını ələ keçirmək üçün şirnikləndirici vasitələrə əl atdı. Rusiyanın
Cənubi Qafqazdakı hərbi qüvvələrinin baş komandanı general Qudoviç İrəvan
sərdarının (Hüseynqulu xan Qacar - red.) qardaşı Həsən xan Qacara qalanı könüllü
təslim edəcəyi halda onu sərbəst buraxaraq, İrəvan qalası və şəhəri istisna olmaqla,
bütün xanlığın hakimi təyin olunacağına Rusiya imperatoru adından vəd verdi.
1
Həsən xan Qacar Rusiya imperatoru adından verilən bu təklifi rədd etdi.
Çar Rusiyası Azərbaycan torpaqlarının işğalında ermənilərin köməyindən,
erməni xəyanətindən dövlət səviyyəsində istifadə edirdi. Məsələn, çarın həmin
dövrdə verilmiş bir fərmanına bununla bağlı ayrıca bənd daxil edilmişdi: "...Hər
cür nəvazişlə erməniləri öz tərəfinizə çəkməyi xüsusi olaraq sizin ixtiyarınıza
buraxıram".
2
Bütün bunlara baxmayaraq, Birinci Rusiya-İran müharibəsi zamanı
Rusiya imperiyası İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını işğal edə bilmədi. Hər iki
xanlığın yerli əhalisi olan Azərbaycan vətənpərvərləri doğma yurdun azadlığı
uğrunda işğalçılara və onlara kömək edən ermənilərə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsi
aparıb və qələbə çaldılar.
İrəvan xanlığını işğal etmək niyyətindən əl çəkməyən I Nikolay İrəvan və
Sərdarabad qalalarını ələ keçirməyin hərbi - strateji əhəmiyyətini nəzərə alır, bunu
tez-tez general Yermolova xatırladırdı. Rusiya imperatoru 1826-cı il oktyabrın 21-
də Yermolova yazırdı: "Əgər İrəvanı ya silah gücünə, ya İrəvan Sərdarını pulla ələ
almaq yolu ilə, ya da onunla gizli münasibətlər qurmaqla ələ keçirmək
mümkündürsə, bu imkanı əldən verməyin‖.
3
İkinci Rusiya — İran müharibəsi (1826-1828) zamanı İrəvan xanlığının
işğalına xüsusi önəm verən çar I Nikolay (1825-1855) Yermolova göndərdiyi 1826-
cı il 1 avqust tarixli fərmanında işğalçı generala xüsusi olaraq tapşırırdı: Təcili
olaraq İrəvan Sərdarı üzərinə yürüş edin. Tezliklə sizdən belə cavab gözləyirəm:
"Allahın köməkliyi ilə Sərdar daha yoxdur və İrəvan vilayəti tamamilə tululub".
Siz və 15 min nəfərlik rus ordusu qələbə qazanmaq üçün kifayətdir.
4
Azərbaycan vətənpərvərlərinə başçılıq edən İrəvan sərdarı Hüseynqulu
xan Qacar, qardaşı "Aslanlar başı" titulunu daşıyan Həsən xan və onun nəvəsi
Fətəli xan Qacar 1827-ci ildə Rusiya işğalçılarına qarşı İrəvanı (27 aprel 23 iyun;
1
Акты, собранные Кафказскою Археографическою Комиссиею (АКАК),Т. III, Тифлис, 1869,
sənəd 447, s.239-240.
2
АКАК, т.I, Тифлис, 1866, sənəd 548, s.436.
3
Шербатов М. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич. Его жизнь и деятельность. т.II. СПб..
1890, с. 122.
4
Записки Алексея Петровича Ермолова (1816-1827), ч.Н, Москва, 1868, с.214; Вах: bölmə 8,
sənəd 3.
9
24 sentyabr 1 oktyabr) və Sərdarabad qalasını (16-17 aprel; 14-20 sentyabr) dörd
dəfə qəhrəmancasına müdafiə etdi. Çar generalı Benkendorfun Sərdarabad qalasını
təslim etmək təbbini rədd edən Həsən xanın nəvəsi Fətəli xan Qacar işğalçılara sərt
və birmənalı cavab verdi: "Qalanı təslim etməkdənsə onun dağıntıları altında
ölməyim yaxşıdır".
1
İrəvan qalasının qəhrəman müdafiəçisi Həsən xan Qacar isə
son anda qalanı düşmənə təslim etməkdənsə partlatmaq məqsədilə barıt qülləsinə
yanan fitil qoymuşdu. Lakin poruçik Lemyakin bunu vaxtında görmüş və əli ilə
yanan fitili götürmüşdü.
Lakin xəyanət öz işini gördü. Ermənilər İrəvan qalasını mühasirədə
saxlayan Paskeviçlə əlaqəyə girdilər və azərbaycanlıların qalanın hansı hissəsində
yerləşdikləri top atəşlərini hara istiqamətləndirmək lazım olduğu barədə işğalçılara
məlumat verdilər.
2
Erməni xəyanətindən istifadə edərək İrəvan qalasını ələ keçirən və xanlığı
işğal edən rus qoşunlarının baş komandanı Paskeviç bu "qələbəyə görə" qraf
titulu,
3
2-ci dərəcəli Georgi ordeni, 1 milyon rubl məbləğində pul mükafatı və
İrəvan qalasının ələ keçirilməsinə görə "Erivanski" titulu aldı.
4
İrəvan qalasının
alınması Sankt-Peterburqda bayram edildi və bu münasibətlə xüsusi rəsmi keçid
düzənləndi. Bundan əlavə, İrəvan qalasının alınması münasibətilə xüsusi medallar
təsis olundu [bax: bölmə 8, şəkil: 5,6].
İşğalçı Rusiya qoşunlarının İrəvanda törəldikləri dağıntılar və şəhərə
vurduqları zərərlə bağlı V.Potto bu hadisənin canlı şahidinin dediklərini olduğu
kimi qələmə alaraq yazırdı: "Qalanın cənub-şərq küncünə çatarkən divar və
bürclərin dağıntısı məni heyrətə saldı. Mənə elə gəlir ki, rus mühasirə
artilleriyasının dörd gündə etdiyini çərxi-fələk dörd əsrdə belə edə bilməzdi".
5
Rusiya müstəmləkəçiləri İrana və Türkiyəyə qalib gəldikdən sonra,
Türkmənçay (1828) və Ədirnə (1829) müqavilələrinə əsasən, Cənubi Qafqazda
Qacarlar İranı və Osmanlı imperiyasına qarşı gələcək işğalçılıq planlarını həyata
keçirmək üçün xristian — istinadgah məntəqəsi yaratmaq məqsədilə həmin
dövlətlərin ərazisində yaşayan erməniləri kütləvi surətdə Şimali Azərbaycan
torpaqlarına, əsasən İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazisinə və indiki
Gürcüstan Respublikasının məhz azərbaycanlılar yaşayan bölgələrinə köçürdü.
İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını işğal etmiş general Paskeviç İrandan köçürülən
ermənilərin hansı Azərbaycan torpaqlarına istiqamətləndirilməsi barədə konkret
1
Потто R.A. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях, т.Ш, вып.
1-4, СПб., 1886, с.304-305.
2
Ениколопов И.Грибоедов и Восток, Ереван, 1954, с.85-86.
3
Шербатов M.Göstərilən əsəri, s.330
4
Потто В.A. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях, т.Ш, вып.
1-4, СПб., 1886, с. 591.
5
Потто В.A. Göstərilən əsəri, s516.
Naxçıvan azərbaycanlıları dəfələrlə üsyan qaldıraraq ermənilərin Naxçıvanda qərar tutmasına yol
vermədilər.