Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İrəvan qalasının mühasirəsi və qəhrəmancasına müdafiəsi (6 iyul —7 oktyabr 1724-cü il)
21
əlində qaldı. I Şah Abbasın ölümündən sonra da Çuxursədin ərazisində dəyişikliklər baş verdi. Belə ki, I Şah Səfi 1629-1634-cü illər arasında bir sıra vilayətlərin sərhədlərində dəyişikliklər etdi. Bu zaman o, Naxçıvan və Makunu Çuxursədin tərkibinə keçirmiş, Pəmbək və Borçalını isə onun tərkibindən çıxararaq Qarabağ bəylərbəyiliyinin tərkibinə daxil etmişdi [182.53]. E.Çələbinin məlumatına görə, Maku İrəvan (Çuxursəd) bəylərbəyliyinin tərkibində ayrıca sultanlıq idi [96,107]. XVII əsrin 30-cu illərindən XVIII əsrin 20-ci illərinə qədər olan dövrdə Çuxursəd bəylərbəyiliyi İrəvan, Şərqi Şörəyel, Naxçıvan və Maku * əylətlərini əhatə etmişdir. XVI əsrdən XVIII əsrin birinci rübü də daxil olmaqla ərzində İrəvan əyaləti sabit sərhədlərə malik olmuşdur. Bu əyalətin ərazisi Arazın hər iki sahilində (çox hissəsi sol sahilində) yerləşirdi. XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlətində mərkəzi hakimiyyət çox zəifləmişdi. Artıq dövlətin digər əraziləri kimi, Azərbaycanın da ayrı-ayrı bölgələrini idarə edən hakimlər, o cümlədən Çuxursəd bəylərbəyiləri mərkəzi hakimiyyətdən ayrılıb müstəqil hakimlərə çevrilirdi. Yerli hakimlər öz məqsədlərinə çatmaq üçün xalq üsyanlarından istifadə edirdilər. Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın şimalında ən güclü üsyan Şirvan bəylərbəyiliyində baş verdi. Üsyançılar Hacı Davudun başçılığı ilə 1721-ci ilin avqustunda Şamaxı şəhərini ələ keçirərək Şirvan bəylərbəyini qətlə yetirdilər. Bununla Azərbaycanın şimalında ilk dəfə olaraq müstəqil dövlət qurumu - xanlıq yarandı [136,28-36]. Bundan təşvişə düşən və mərkəzdən kömək ala bilməyən Çuxursəd bəylərbəyi Mehrəli xanla Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xanın birləşmiş qoşunu Şamaxıya doğru hərəkət etdi. Onlar Bərdə yaxınlığında - Kür sahilində görüşərək 30 min nəfərlik qoşun toplasalar da, şah onlara kömək göndərə bilmədi. Bundan xəbər tutan Hacı Davud Dağıstandan gəlmiş müttəfiqləri ilə birlikdə onları Kür çayını keçməyə qoymadı və qəflətən hücuma keçərək məğlub etdi [52, 28-29]. Səfəvilərin zəifləməsindən istifadə edən əfqanlar 1722-ci ildə dövlətin paytaxlı İsfahan şəhərini ələ keçirdilər. Bclə bir vaxtda yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən erməni din xadimləri I Pyotrla əlaqəyə girərək onu Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən İrəvanın işğalına şirnikləndirdilər [bax: 126,86-93]. Tiflisdəki erməni yeparxiyasının başçısı arxiyepiskop Minas Pərvazyan 1722-ci ilin dekabrında vardapet Minasa yazırdı: "Sənə məlumdur ki, İrəvan İran (Səfəvi - red.) torpaqlarının açarıdır və bizim niyyətimiz İrəvan qalasını ələ keçirməkdir. Əgər o bizim əlimizdə olarsa, nə türklər, nə də iranlılar bizə heç nə edə bilməyəcəklər" [35, XXXI; 126,93]. Rusiya 1722-1723-cu illərdə Səfəvi dövlətinin Xəzərsahili vilayatlərini işğal etdi [169,3864]. Bundan narahat olan Osmanlı dövləti Rusiyanın qabaqlamaq üçün 1723-cü ildə öz qoşunlarını Azərbaycana yeritdi. Rusiya Osmanlı dövləti ilə müharibəyə girməkdən çəkindi. Nəticədə
* Bəzi mənbələrdə Maku mahalının İrəvan xanlığı işğal olunan zamanda da əmin tərkibində olması haqda məlumat var [bax: 59. 49-50].
22
1724-cü ildə İstanbulda Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında müqavilə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə, Rusiya işğal etdiyi Xəzərsahili vilayətləri əlində saxlamaqla kifayətləndi. Osmanlı dövləti isə Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın qalan ərazilərini işğal etmək üçün Rusiyanın bitərəfliyini təmin etdi. İstanbul müqaviləsindən sonra hücuma keçən Osmanlı imperatorluğu Ərdəbilədək bütün Azərbaycan torpaqlarını işğal etdi.
qarşılaşdılar. Osmanlı ordusunun İrəvan bölgəsini işğal etməsi haqda ən dəqiq məlumat bu əməliyyatların iştirakçısı olan Kəmani Mustafa Ağanın "Rəvan fəthnaməsi"ndə verilir [22]. 1724-cü ilin yazında Osmanlı sərkərdəsi Arifi Əhməd paşa 60 min nəfərdən artıq qoşunla Tiflisdən İrəvana doğru hərəkət etdi və mayın 29-da Arpaçay vadisinə yetişərək burada mövqe tutdu [22,33-34]. Dövrün digər mənbəsi sayılan ―Anonim erməni xronikası‖nda isə İrəvana hücum edən 75 minlik Osmanlı ordusuna Abdulla paşa Köprülünün * başçılıq etdiyi qeyd olunur [38,8]. Osmanlı ordusu İrəvan qalası ətrafında ciddi müqavimətlə qarşılaşdı. Vətən torpağının müdafiəsinə qalxan bütün Çuxursəd əhalisi başda bəylərbəyi Əliqulu xan **
*** İrəvanın müdafiəsi zamanı şəhərin əhalisi bütünlüklə azərbaycanlılardan ibarət idi. İrəvan qalasını mühasirəyə alan Osmanlı qoşununa mərkəzdən dəfələrlə hərbi kömək göndərilməsi ****
qalanın qəhrəmancasına müdafiə olunmasına parlaq sübutdur. L.Lokhart Osmanlı ordusunun şiddətli hücumlarına İrəvan müdafiəçilərinin qəhrəmancasına müqaviməti, osmanlıların çoxlu sayda itki verməsi və bununla əlaqədar olaraq "ölüləri dəfn etmək üçün Arif Əhməd paşanın nıüvəqqəti atəşkəs təklif etməsi" barədə məlumat verir [204,261]. Üçkilsə
və onun
ətrafında məskunlaşan, əsasən qriqorian missionerlərindən ibarət olan erməniləri öz vətənləri olmadığı üçün Çuxursədin və İrəvan qalasının taleyi əsla maraqlandırmırdı. Əksinə, onlar bu torpaqlarda möhkəmlənmək üçün ölkəyə hücum edən hər hansı xarici qüvvə ilə sövdələşməyə hazır idilər. * Buna görə də nə katolikos, nə də erməni missionerləri İrəvanın * Hadisələrin bilavasitə iştirakçısı olan Komani Mustafa Ağanın məlumatları həqiqətə daha uyğundur. Çünki Abdulla paşa Köprülü İrəvana deyil, Təbriz üzərinə yürüşə başçılıq etmişdi.
** Dövrə aid mənbədə Osmanlı qoşunları İrəvan qalasını mühasirəyə alan zaman Çuxursəd bəylərbəyi Əliqulu xanın olduğu göstərilir [bax: 22,50,61 və s. .
***
İrəvan müdafıəçilərinin 2 dəstəyə ayrılaraq hətta qaladan çıxıb osmanlılara zərbə endirməsi haqda maraqh məlumatlar var [bax: 22,56].
****
İrəvanı mühasirəyə alan Arif Əhməd paşanın müraciətinə cavab olaraq Osmanlı sultani öncə 35 min nəfərlik [38,11], sonra Kütahya paşasının başçılığı ilə 10 minlik qüvvə? [38,12;204,261], daha sonra isə Misirdən 3 min nəfərlik hərbi qüvvə göndərmişdi [38,13].
* Üçkilsə katolikosu Osmanlı paşasına Səfəvi şahı Təhmasib haqqında qeyri-dəqiq məlumatlar çatdırmaqla yanaşı, həm də İrəvan qalasının müdafiəçilərini təslim olmağa çağırırdı [22,54-55].
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|