Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
müdafiəsində iştirak etdilər. Əksinə, ermənilər Osmanlı hərbi hissələri ilə əlaqə yaratdılar və səbirsizliklə Azərbaycana müdaxilə edən Osmanlı qoşunlarının qəbbəsini, İrəvan qalasının təslim olmasını gözlədilər. ** Heç şübhəsiz ki, məhz bu "xidmət" müqabilində Sultan III Əhməd ermənilər barədə xüsusi fərman verdi. İrəvan qalasının mühasirəsindən bir həftə sonra, Sultan III Əhmədin Arif Əhməd paşaya göndərdiyi fərmanda ermənilərin dini mərkəzi olan "Üçkilsəyə hücum etmək qadağan olunur, onıın dağıntıya və sakinlərinin qarətə məruz qalmasına yol verilməməsi" [38,11] təbb edilirdi. Hətta, Arif Əhməd paşa sultan fərmanına uyğun olaraq Üçkilsənin qorunması üçün xüsusi bir alay da ayırdı [38,11]. Sultan III Əhmədin İrəvanın mühasirəsi zamanı qalanın müdafiəçiləri olan Azərbaycan türklərini qırmağa razılıq verməsi, ermənilərə isə toxunmamaq barədə xüsusi fərman göndərməsi müasir erməni millətçilərinin guya hələ orta əsrlərdən türklərin ermənilərə qarşı soyqırımları həyata keçirmələri barədə böhtançı təbliğatının heç bir əsası olmadığını sübut edir. Əksinə, bu fakt təsdiq edir ki, türklər həmişə erməniləri himayə etmişlər. İrəvan qalasının müdafiəçiləri Osmanlıların şiddətli top atəşi altında dəfələrlə qalaya olan hücumları qəhrəmancasına dəf etdilər. Mühasirə uzandı. Osmanlılar İrəvan qalasını ala bilmədilər. Qala müdafiəçilərinin müqavimətini qıra büməyəcəyini görən Osmanlı komandanı əlavə kömək almaq üçün yenidən Sultan III Əhmədə aşağıdakı məzmunda məktub göndərdi: "Bu şəhərdə külli miqdarda qoşun vardır, biz artıq xeyli əsgər itirmişik. Əmriniz necə olacaqdır? Kömək göndərəcəksiniz, yoxsa geri qayıdaq?" [38, 11]. Sultan müraciətə cavab olaraq İrəvan qalasını mühasirədə saxlayan Osmanlı qoşunlarına kömək üçün əlavə hərbi qüvvələr göndərdi. Kütahya paşasının başçılığı altında yeni qüvvələrin gəlişi də osmanlıların vəziyyətini dəyişdirmədi. Lakin mühasirə uzandıqca qalada ərzaq, sursat çatışmazlığı getdikcə daha çox hiss olunmağa başladı. Şəhərin müdafiəçilərinə köməyə heç bir qüvvə gəlmədiyindən İrəvan komandanlığı Arif Əhməd paşa ilə danışıqlara girməyə məcbur oldu [204,261]. Mərkəzdən aramsız olaraq kömək alan Osmanlı qoşunları 92 gün mühasirədə * saxladığı İrəvan qalasını, nəhayət ki, böyük çətinliklə ** ələ
** Anonim erməni xronikası"nda ciddi tarixi səhvlərlə yanaşı, İrəvan qalasının müdafiəsində guya ermənilərin də iştirak etdiyi qeyd olunur. Bunu başqa mənbələr təsdiq etmir. Digər tərəfdən, əgər ermənilər Osmanlı qoşununa müqavimət göstərib, İrəvan bəylərbəyinə köməklik göstərmiş olsaydılar, İravan qalası alındıqdan dərhal sonra onlar Osmanlı sultanı tərəfindən mükafatlandırılmazdılar [bax: 22, 56; 38,17].
*
qoşunlarınm İrəvan qalasına 1724-cü il iyunun 7-də daxil olduğunu yazır [38,17|. Qərb tarixçiləri qalanın mühasirəsinin 24 iyundan 28 sentyabra qədər davam etdiyini yazırlar [204.261].
**
başlandığını (1136-cı il 13 şəvval) [22, 46] vo oktyabrın 7-də (1137-ci il 18 məhərrəm) başa çatdığını [22. 69] yazır. 24
keçirə bildi [22,69J. İrəvanı ələ keçirdikdən dərhal sonra Osmanlı paşası ermənilərin dini başçısı, Üçkilsə katolikosu həmədanlı I Astvasaturu yanına dəvət edərək göstərdiyi "xidmət" müqabilində ona xələt və ənam verdi [38,17]. Bununla öz xəyanətkarlıq ənənələrinə sadiq qalan ermənilər növbəti dəfə təcavüzkarın tərəfinə keçərək onları 200 ildən çox himayə edən Səfəvi dövlətinə xəyanət etdilər. İrəvan qalası ələ keçdikdən sonra Anadolu valisi Osman paşa İrəvana hakim təyin olundu [22,70]. L.Lokhartın fikrincə, İrəvanın alınması Osmanlı dövləti üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğu qədər də baha başa gəlmişdi. Burada osmanlıların itkisi xəstəlikdən ölənlərlə birlikdə 20 min nəfərdən artıq, qala müdafiəçilərinin itkisi isə daha çox idi [204,261]. A.İoannisyan isə İrəvanın mühasirəsində osmanlıların itkisinin xəstəlikdən ölənlərdən savayı 20 min nəfərdən çox olduğunu qeyd edir [34,LXXX]. L.Lokhart isə maraqlı bir faktı — İrəvan qalası təslim olan zaman qala qarnizonunun sağ qalmış müdafiəçilərinə şəhəri şərəflə tərk etməyə icazə verildiyini qeyd edir [204, 261]. İrəvanın itirilməsindən sonra Çuxursəd bəylərbəyliyi 10 ildən çox osmanlıların hakimiyyəti altında qaldı. Osmanlılar işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərində öz inzibati idarə sistemlərini tətbiq edərək əyalətləri sancaqlara, onları isə nahiyələrə bölmüşdülər. 1728-ci il tarixli İrəvan əyalətinin "Müfəssəl dəftər"inə görə, bu zaman Maku, İğdır, Sürməli nahiyələri ilə yanaşı Zar, Zəbil və Şərur nahiyələri də Naxçıvan sancağının tərkibindən çıxarılaraq İrəvan əyalətinə birləşdirilir. Eyni zamanda, İrəvan əyalətinin ərazisində Göyçə, Məzrəə, Xınzirək, Qırxbulaq, Dərəçiçək, Sədərək nahiyələri və Şörəyel livası yaradılmışdı. XVI əsrin sonunda mövcud olmuş Talın, Ərmus, Abnik, Şərabxana nahiyələri, eləcə də Naxçıvan sancağının ərazisindəki Bazarçay və Ağcaqala nahiyələri ləğv olunmuşdu [6;9]. Beləliklə, 1728-ci ildə osmanlılar siyahıyaalma keçirərkən İrəvan əyalətinin və Naxçıvan sancağının ərazi-inzibati quruluşu aşağıdakı kimi idi: İrəvan əyaləti — İrəvan şəhəri, Qırxbulaq, Qərbi, Maku, Xınzirək, Gərni, Vedi, Dərəçiçək, Abaran, Göyçə, Məzrəə, Sürməli, İğdır, Aralıq, Şərur, Sədərək, Zərzəmin nahiyələri və Şörəyel livası Naxçıvan sancağı — Naxçıvan şəhəri, Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvaziyi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürgüt, Dərələyəz və Sisyan nahiyələri [6;9]. Səfəvi dövlətinin süqutu yaxınlaşmaqda idi. 1726-cı ildən başlaya-raq Əfşar tayfasından olan görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Nadirqulu xan Səfəvi dövlətində nizami qoşunlara başçılığı tədriclə öz əli-nə aldı. Yeni sərkərdə İsfahanı ələ keçirmiş əfqanlan ölkədən qovdu və 1730-cu ildə şəhəri azad ctdi. Bunıın ardınca
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|