Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider

133 

 

gedir.  O,  1752-ci  il-də  orada  vəfat  etmişdir.  XIX  əsrdə  Şirəkli  Həsənin  Gəncədə 

kitabı  çap  olunmuşdur.  İrəvan  xanlığının  ərazisində  yeganə  işlək  dil  Azərbaycan 

türkcəsi olmuşdur.  Rus tarixçi-statistiki İ.Şopen İrəvan və  Naxçıvan xanlıqlarının 

ərazisində  1829-1832-ci  illərdə  kameral  siyahiyaalma  keçirmiş  və  "tatar  dili"  — 

Azərbaycan  dili  haqqında  belə  qənaətə  gəlmişdir:  "Bu  məşhur  dil  haqqında  bir 

neçə  söz  deməmək  mümkün  deyildir,  hansı  ki,  Adriatik  dənizindən  tutmuş  Sakit, 

Hind və Atlantik okeanlarının sahillərinədək, Qədim Dünyanın üçdəbir hissəsində 

milyonlarla xalqlar bu dildə anlaşırlar" [95,911]. 

Böyük  rus  şairi  M.Y.Lermontov  Qafqazı  gəzdikdən  sonra  bu  qənaətə 

gəlmişdi: "Tatar dilini (yəni Azərbaycan dilini) öyrənməyə başlamışam, fransız dili 

Avropada zəruri olduğu kimi, bu dil də burada və ümumiyyətlə Asiyada zəruridir" 

[Lermontov  M.,  Əsərlərinin  tam  külliyyatı  (rusca),V  cild,  Moskva  —  Leninqrad, 

1937, səh. 393]. 

Hələ xanlıqlar dövründən öncə İrəvan bölgəsində şifahi xalq ədəbiyyatının 

zəngin  nümunələri  yaranmışdı.  İrəvan  xanının  sarayında  tez-tez  musiqi  məclisləri 

keçirilərmiş.  Fransız  səyyahı  Jan  Şardən  1673-cü  ildə  İrəvanda  olarkən  Sərdar 

sarayında  Qulam  şahın  (həmin  dövrdə  İrəvana  gələn  şah  elçisinin  -  red.)  şərəfinə 

düzənlənmiş  bir  musiqi  məclisini  təsvir  etmişdir.  Onun  yazdığına  görə,  güləş 

əyləncəsi başa çatdıqdan sonra həyəti çadırlarla örtdülər, yuxarı başa gözəl xalçalar 

saldılar, böyük bir dəstə musiqiçilər və rəqqasələr gətirdilər. Avropa səyyahı yazır 

ki, "...onlar iki saatdan çox heç kimi darıxdırmadan səhnədə oldular. Hakim (yəni 

İrəvan  sərdarı  —  red.)  bu  müddət  ərzində  onlara  baxdı,  şah  elçisi  ilə, 

məclisdəkilərlə  söhbət  etdi,  məni  Avropa  barədə  danışmağa  vadar  etdi.  Şah 

sarayındakı xidmət sisteminə uyğun olaraq, əyalət hakimləri də eyni cür nıürəkkəb 

qulluqçu  sisteminə  malikdirlər.  Musiqiçilər  və  rəqqasələr  də  bu  cür  qulluqçu 

sisteminə  daxildir.  Şərqdə  əylənmək  və  ya  bir-biri  ilə  xoş  rəftar  eləmək  xatirinə 

rəqs  etmək  adətləri  yoxdur.  Onlarda  rəqs  bir  incəsənət  və  ya  sənət  kimi  mövcud 

olub,  Avropadakı  teatr  sənətinə  oxşardır...  Musiqiçilər  və  rəqqasələr  Şərqin 

mimləri  (mimik  hərəkətlərlə  tamaşa  göstərən  aktyor)  və  ya  məzhəkəçilər  idilər, 

daha dəqiq desək, bu, onların operasıdır" [10, 23, 28]. 

Deməli,  hələ  XVII  əsrdə  İrəvanda  Sərdar  sarayında  teatr  tamaşaya 

qoyulmuş  və  opera  oynanılmışdır.  Həmin  dövrdə  ermənilərin  bu  diyarda  nə 

dövləti,  nə  dövlətçilik  ənənəsi,  nə  də  ədəbi  məclisləri  vardı.  Ermənilər  yalnız 

əhatəsində  yaşadıqları  xalqların  folklorunu  və  musiqisini  yamsılamaqla  məşğul 

olmuşlar.  Ermənilərin  başqa  xalqlardan  istifadə  etdikləri,  bu  xalqların  təsiri 

sayəsində  yaratdıqları  nəğmələr  və  havalar  haqqında  erməni  tədqiqatçısı 

S.Palasanyan  yazır:  "Bizim  mahnıların  havası  müxtəlifdir.  Türkiyədə  türkün, 

Gürcüstanda gürcünün, İrəvan, Şuşa, Ağkilsə və İranda farsın, ümumiyyətlə hansı 

xalqın təsiri altında olmuşuqsa, həmin xalqın mahnılarının havalarını götürmüşük" 

[Bax:  Abbasov  İ.Azərbaycan  folkloru  XIX  əsr  erməni  mənbələrində.  Bakı,  1977, 

səh.65]. 

---

134 

 

Bu  gün  dünyaya  "Erməni  havaları"  kimi  təqdim  olunan  havalar  və 

nəğmələr  haqqında  erməni  yazıçısı  Mikael  Nalbandyan  təqribən  150  il  bundan 

öncə yazırdı: "Ancaq havaların əksəriyyəti türklərdən-(azərbaycanlılardan — red.) 

götürülübdür.  Mən  ermənilərin  yaşadıqları  çox  yerləri  dolaşmışam,  həmişə  də 

çalışmışam  sırf  ermənicə  nəsə  eşidəm.  Lakin  həmin  şeyi  dinləmək  mənə  nəsib 

olmamışdır" [Bax: Abbasov İ.Azərbaycan folkloru XIX əsr erməni mənbələrində. 

Bakı, 1977, səh.65]. 

Azərbaycan  dilinin  zənginliyi,  poetikliyi,  onun  musiqi  kimi  ahəngdar 

olması  İrəvan  xanlığının  ərazisində  yaşayan  ermənilərin  də  bu  dildə  yazıb-

yaratmalarına  səbəb  olmuşdur.  Erməni  yazıçısı  Xaçatur  Abovyan  yazırdı: 

"Türkcəni  qadınlar  və  uşaqlar  belə  bilir.  Buna  görə  də  xalq  içərisində  məşhur  və 

fitrətən şairlik istedadına malik olan adamların tatarca (Azərbaycan dilində - red.) 

şeir yaratmaları çox təbii bir haldır". 

Erməni  aşıqlarının  Azərbaycan  dilindən,  Azərbaycan  şifahi  xalq 

ədəbiyyatının forma və məzmun zənginliyindən istifadə elmələrinin səbəblərindən 

biri  də  XV-XVI  əsrlərdən  başlayaraq  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatının  çox 

sürətlə  inkişaf  etməsi  olmuşdur.  Digər  səbəb  isə  XIX  əsrin  birinci  yarısınadək 

erməni ədəbi dilinin  - aşxarabarın formalaşmaması olmuşdur. Erməni yazarlarının 

əksəriyyəti əski erməni ləhcəsində - qrabarda yazıb-yaratdıqlarından həmin əsərləri 

erməni  xalqı  başa  düşmürdü.  Erməni  tarixçisi  Leo  (Arakel  Babaxanyan)  belə 

qənaətə  gəlmişdir  ki,  erməni  dilinin  yoxsulluğu  üzündən  erməni  aşıqları  öz 

mahnılarını  Azərbaycan  dilində  qoşmuşlar.  O  yazır:  "Aşıqlar  üçün  nağıllarda, 

mahnılarda  təsvir  olunan  həyatı  ifadə  etmək  üçün  türk  dili  (Azərbaycan  dili  — 

red.) erməni ləhcələrindən daha səlis, daha ifadəli və daha zəngindir". 

Azərbaycan dilinin köməyi ilə erməni aşıqları özlərinə çoxlu dinləyici və 

tamaşaçı toplaya bilirdilər. Professor A.Arşaruni də təsdiq edir ki, Azərbaycan dili 

"...demək olar ki, erməni aşıqlarının və erməni xalqının doğma dili olmuşdur. Əks 

təqdirdə onlar (yəni, erməni aşıqları) dinləyicilər qarşısında müvəffəqiyyət qazana 

bilməzdilər  və  onların  dili  dinləyicilər  üçün  anlaşılmaz  olardı"  [Bax:  Abbasov  İ. 

Azərbaycan folkloru XIX əsr erməni mənbələrində. Bakı, 1977, səh.102]. 

Azərbaycan dilində yazıb-yaradan XVII əsr erməni aşıqları haqqında xeyli 

məlumat  vardır.  Onların  əsərlərindən  bəzi  nümunələr  Matenadaranda  və 

Ermənistan Ədəbiyyat və İncəsənət Muzeyində saxlanılır. XVIII əsrdə Azərbaycan 

dilində  nəğmələr  qoşan  Sayat  Nəva,  Miran,  Bağıroğlu,  Əmiroğlu,  Qul  Yeqaz, 

Turab  Dədə,  Şamcı  Meleko,  Kiçik  Nova,  Qul  Hovanes  və  b.  erməni  aşıqlarının 

adları  məlumdur.  İrəvanda  Aşıq  Şirinin  və  Gümrüdə  Aşıq  Bavenin  başçılığı  ilə 

Azərbaycan  dilində  yazıb-yaradan  aşıq  məktəbləri  olmuşdur  [Yerevanlı  Ə.Azəri-

erməni ədəbi əlaqələri. İrəvan, 1968, s. 282]. Azərbaycan-erməni ədəbi əlaqələrini 

dərindən  araşdıran,  Matenadaranda  və  Ermənistan  arxivlərində  uzun  illər  tədqiqat 

aparan filologiya elmləri doktoru İsrafil Abbasov qeyd edir ki, XVII-XVIII əsrlərə, 

daha çox isə XIX əsrə aid elə bir erməni əlyazması yoxdur ki, orada Azərbaycan 

---