Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
170
171
Azərbaycan xanlıqları, о cümlədən də İrəvan xanlığı Cənubi Qafqazla bağlı beynəlxalq münasibətlərin olduqca kəskinləşdiyi bir tarixi şəraitdə yaranmışdı. XVIII əsrin II yarısında inkişaf etmiş qərb dövlətlərinin Cənubi Qafqaz regionuna maraqları daha da artmışdı. Həmin dövrdə regionda mənafeləri toqquşan Rusiya və Osmanlı imperiyaları arasındakı münasibətlər daha da kəskinləşmişdi. Buna görə də İrəvan xanları şəraitdən asılı olaraq çevik xarici siyasət yürüdürdülər. Azərbaycanın digər xanlıqları kimi, İrəvan xanlığı da mürəkkəb tarixi şəraitdə öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq uğrunda çətin mübarizə aparırdı. Bu mübarizənin əsasını xanın hakimiyyətini möhkəmləndirmək, yadelli təcavüzlərinin qarşısını almaq, xarici iqtisadi əlaqələri gücləndirmək, qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətlər qurmaq təşkil edirdi [xanlığın dövlət atributları haqda bölmənin sonunda verilmiş şəkillərə bax]. İrəvan xanlığının xarici siyasətində üç mərhələ nəzərə çarpır: 1.1747-ci ildən 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasına qədərki dövr; H. Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanmasından XVIII əsrin sonlarına qədərki dövr; III. XIX əsrin başlanğıcından xanlığın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalına qədərki dövr (bu dövr haqqında növbəti fəsillərdə geniş məlumat verilir). İrəvan xanlığının xarici siyasəlinin ilk mərhələsində aparıcı xətti Azərbaycanın digər xanlıqları və qonşu dövlətlərlə - xüsusən də Kartli-Kaxeti çarlığı və Osmanlı imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətlər təşkil edir. İrəvan xanlığı müstəqillik əldə etdikdən dərhal sonra öz sərhədlərini genişləndirmək uğrunda mübarizəyə başladı. 1748-ci ilin əvvəllərində Mehdi xan Əfşar (1747-1751) digər Azərbaycan xanlığı olan Urmiya xanlığına hücum edərək onun bəzi ərazilərini tutdu və İrəvan xanlığının ərazisini xeyli genişləndirdi [112, 111]. Lakin 1749-cu ilin yayında İrəvan xanlığının özü digər Azərbaycan xanlığının - Qarabağ xanlığının hücumuna məruz qaldı: qarabağlı Pənahəli xan 4 minlik qoşunla İrəvan xanlığının sərhədlərini кеçərəк Üçkilsə ətrafındakı torpaqlara yürüş etdi [41,c.I,237-238; 115,52]. İrəvan xanlığında azlıq təşkil edən gəlmə ermənilər bu hadisələrdən öz mövqelərini möhkəməndirmək üçün istifadə etdilər. Onlar guya "özlərini müsəlmanlardan qorumaq" məqsədilə * , Kaxeti çarı II İrakliyə yardım üçün müraciət etdilər [105, 172, 187; 214, 30]. II İrakli qoşun toplayaraq Pənahəli xana qarşı göndərdi. Döyüşdə öz yaxınlarını itirən Pənahəli
* İrəvan xanlığı ərazisində yasayan azsaylı ermənilər xanlıqda hakim mövqe tutmaq məqsədilə fürsət düşən kimi gürcü çarına müraciət edərək onları İrəvana dəvət edirdilər. Məqsəd gürcü çarının köməyi ilə İrəvan xanını zəiflətmək və hakimiyyəti ələ almaq idi.
172
xan geri qayıtdı. Daim Azərbaycanın qərb torpaqlarına, о cümlədən İrəvana göz dikən gürcü çarları ** heç bir səbəb olmadan 1751-ci ilin sentyabrında gözlənilmədən İrəvan xanlığına basqın edərək xanın qoşununu məğlubiyyətə uğratdılar və buradan da Təbrizə tərəf irəlilədilər [41, c.I, 237-238; 387-388, 389; 115, 53]. Müdaxiləçilərlə danışıqlara girən İrəvan xanı bundan sonra gürcü çarları ilə "müttəfiq" olacağına razılıq verdi. Həmin razılığa əsasən, o, 1751-ci ildə qonşuluqdakı Şəki xanlığının qüvvətlənməsindən narahat olan Teymurazın və II İraklinin çağırışı ilə Gəncə xanı ilə birlik də gürcülərə qoşularaq şəkili Hacı Çələbi xana qarşı yürüşdə iştirak etdi. Bu yürüşü təşkil edən gürcü çarının əsas məqsədi onun Azərbaycanın şimal-qərb torpaqlarını işğal etmək planlarına qarşı başlıca maneə olan Şəki xanlığını zəiflətmək idi. Lakin gürcü çarının planı puça çıxdı. Hacı Çələbi xan işğalçı gürcü çarının və ona qoşulmuş Azərbaycan xanlarının hərbi qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratdı [41,1,389-390; 115,53]. Bu hadisədən sonra İrəvan xanlığı cənubdan hücuma məruz qaldı. Mehdi xan Əfşar tərəfindən 1748-ci ildə məğlubiyyətə uğradılmış urmiyalı Fətəli xan Əfşar keçmiş məğlubiyyətin əvəzini çıxmaq üçün İrəvanı ələ keçirmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, vaxtilə Nadir şahın, sonra isə Əmiraslan xanın yanında qulluq etmiş, indi isə Urmiya xanının xidmətində olan əfqanıstanlı Azad xanın başçılıq etdiyi hərbi qüvvələri Urmiya döyüşçüləri ilə birlikdə (ümumilikdə 30 rnin nəfər) 1751-ci ildə İrəvan xanına qarşı göndərdi. Bu qoşunların ön dəstəsi İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. İrəvan xanı yardım üçün "müttəfiqi" gürcü çarı II İrakilyə müraciət etdi. Gürcü çarı yenə fürsəti əldən vermədi və dərhal İrəvana doğru hərəkət etdi. Gürcü qoşunları * qalanı mühasirəyə almış əfşar-əfqan qoşunlarının sayca az olan ön Bəstəsini məğlubiyyətə uğratdı [41,1, 238; 115, 53-54]. Lakin az sonra Urmiya və əfqan qoşunlarının əsas qüvvələrinin yaxınlaşdığını eşidən gürcü çarı tələsik İrəvan ətrafını tərk edərək Gürcüstana doğru üz tutdu. Azad xan İrəvan qalasını ələ keçirdi və bundan dərhal sonra II İraklini təqib etdi. Gürcü qoşunlarını haqlayan Azad хаn ilk toqquşmadaca II İraklinin hərbi qüvvələrini darmadağın etdi. Gürcü çarı özü üçün ağır şərtlərlə barışıq bağlamağa məcbur oldu. О, 200 gürcü döyüşçüsünü, habelə Zal bəy və Aslan bəy adlı iki nüfuzlu gürcü sərkərdəsini girov verdi [41, 1, 238; 112, 111-
** 1736-cı ildə Muğan qurultayında tacqoyma mərasimində Gəncə-Qarabağ hakimləri Nadirqulu xanın Səfəvi dövlətinə son qoyması ilə razılaşmayıb, onun şah seçilməsinin əleyhinə çıxmışdılar. Həmin qurultayda iştirak edən gürcü və erməni feodalları isə əksinə, gələcək şahın namizədliyini dəstəkləmişdilər. Nadirqulu xan şah seçildikdən sonra Gəncə-Qarabağ bəylərini cəzalandırmaq üçün onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmış, bir sıra Azərbaycan torpaqlarını, о cümlədən Qazax, Şəmşəddil və Borçalının idarəsini gürcü çarı I Teymuraza həvalə etmişdi. Bu torpaqlarla qane olmayan gürcü çarları daim Azərbaycanın şimal-qərb və cənub-qərb torpaqlarını bütünlüklə ələ keçirməyə can atırdılar.
*
qoşunların əksəriyyətini Qazax və Borçalı mahallarından səfərbər edilmiş azərbaycanlı-fer təşkil edirdi [bax: 123. 200-201].
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|