185
Qırx ildən çox idi ki, ömürləri, günləri belə yaşayışda keçmişdi. Amma ruhdan
düşmürdülər. Vətənin istiqlaliyyəti uğrunda mübarizələrini davam etdirirdilər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ankaraya gəldiyi ilk gündən yurddaşlarının
taleyi ilə maraqlandı. Əsas gördüyü iş başqa ölkələrdən gələn azərbaycanlıları
Türkiyədə yerləşdirmək idi. Çoxları Türkiyədə heç kimi tanımır. Hara gedəcəyini
bilmirdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onlara kömək edir, mənəvi dayaq olurdu.
Bir ağrılı xatirə. Bir gün gələcək, onun sorağı ilə Türkiyəyə gedəcəyəm.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dostlarını axtaranda 1947-ci ildən sonra Türkiyəyə
gələnlərlə də rastlaşacağam. Kimi dindirib onun haqqında söz soruşacağamsa, göz
yaşı görəcəyəm. Hamısı ağlayıb bu sözü deyəcək: o bizim əlimizi çörəyə çatdırdı.
Allah onun qəbrini nurla doldursun!
ANKARADA
Məmməd Əmin Rəsulzadə Türkiyədə azərbaycanlılara kömək göstərir,
Almaniyadakı dostları ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Onlara məktublar yazır, məsləhətlər
verir, azərbaycanlıların Türkiyəyə gəlməyini təmin edirdi. Çünki Türkiyə hökuməti
yalnız 1948-ci ildən azərbaycanlı əsirləri qəbul etməyə başladı. Məhz həmin ildə
3680 azərbaycanlı əsirin ölkəyə gəlməyinə Türkiyə hökuməti icazə verdi. Bu
razılığın alınmağında Məmməd Əmin Rəsulzadənin böyük xidməti vardı. İtaliyada,
İsveçrədə, Fransada və başqa ölkələrdə daima qorxu altında yaşayan, hər an Stalinə
təslim olunacaqlarından qorxan zavallı azərbaycanlı əsirlər yalnız Türkiyəyə
gələndən sonra rahat nəfəs aldılar. Və burada Məmməd Əmin Rəsulzadənin
qayğısı altında yaşadılar.
...1948-ci ildə azərbaycanlı əsirlərin Türkiyəyə gəlməsinə icazə veriləndə
Məmməd Əmin Rəsulzadə Almaniyadakı dostu Heydər Ataka məktub yazıb
bildirirdi:
«Əziz vətəndaş Heydər!
19. 12. 47 tarixli məktubunuzu aldım.
Hər şeydən əvvəl təbriklərinizə təşəkkür edir, yeni ilin sizə sədadətli
olmasını candan dilərəm. Hökumət Avropadakı azərbaycanlıların Türkiyəyə
alınmasına qəti qərar verdi. Bir az sonra sizlərin köçürülməsinə başlanacaqdır. İlk
baharda bu işin başlayacağına ümid edirəm.
...Bizimkilərdən bir qismi İtaliyadan Misirə getmişdir. Türkiyəyə gəlmək
istəyənlər mütləq türk pasportlarını gözləməlidirlər.
Çap etdiyiniz kitabçadan bir neçə nüsxəni almaq istəyirik. Sizə qəzetlər
göndəririk. Yeni materiallar da göndəriləcəkdir. Antikommunist aksiyalarda iştirak
ediniz. Fəqət iç qayəmizi əsl istiqlal qayəsi olduğunu da unutmayın.
Salamlarla: M. Emin.
Ankara. 2. 1. 48.»
186
Türkiyəyə gələn azərbaycanlıların sayı getdikcə çoxalırdı. Məmməd Əmin
Rəsulzadəni indi bir fikir narahat edirdi: bu adamları bir təşkilat ətrafında
birləşdirmək. Gələn azərbaycanlıların toplaşacağı ünvan olmalıdır. 1949-cu ilin
əvvəlləridir. Məmməd Əmin Rəsulzadə yaxın dostları ilə Azərbaycan kültur
dərnəyini yaratmağa çalışır. Bu vaxta kimi əsas işləri dostlarının evində görürdülər.
Belə şəraitsizlik onları çox narahat edirdi. Maddi imkansızlıq da təsirini göstərirdi.
Azərbaycanlılar yenicə gəlirdilər Türkiyəyə və hamısı da ehtiyac içində, evsiz-
eşiksiz, pulsuz-parasız...
Amma o həmişə vəziyyətdən çıxış yolu tapmağı bacarırdı. Ən pis
günlərində belə, ac-susuz qalıb ağır həyat keçirsə də, həmişə doğma Azərbaycanı
yaşatmağı unutmurdu. Doğma Azərbaycanı ilə nəfəs alır, onunla yaşayırdı. Onun
havası da, suyu da Azərbaycan idi. O həyatda çox şey itirmişdi. Vətənindən,
ailəsindən, oğlundan, qızından məhrum olmuşdu. O yalnız bir istəklə ömür
sürürdü: Azərbaycanı yaşatmaq! Qürbət ellərdə onun istisini sönməyə qoymamaq.
Türkiyədə yaşadığı illərdə sonradan geniş maddi imkanı olan, hökumətdə yüksək
vəzifədə çalışan dostları ona çox təkliflər etmiş, dolanışığını yaxşılaşdırmaq
istəmişdilər. Biri ticarət dükanı açmaqla, biri geniş torpaq sahəsi verməklə bu
mehriban adama əl tutmağa çalışmışdılar. O razılaşmamışdı. Onun yalnız bir
əqidəsi, yaşayış amalı vardı: Azərbaycan! Yaxın dostlarından biri, İranın keçmiş
milli məclisinin başçısı Ağa Seyid Həsən Tağızadə onun haqqında belə yazırdı:
«—Nə Bakı hökumətində tacsız bir sultan mövqeyində olanda və nə də
İstanbulda ayda bir lirə ilə yaşadığı günlərdə öz əqidəsindən əsla dönməmişdi!»
...Nəhayət, uzun əziyyətlərdən sonra 1949-cu ilin fevral ayının 1-dən
«Azərbaycan kültur dərnəyi» fəaliyyətə başladı. Dərnəyin ilk toplantısında doktor
İbrahim Bədəl böyük coşğunluqla Məmməd Əmin Rəsulzadənin Dərnəyin fəxri
Başkanı (sədri) seçildiyini elan etdi. (Məmməd Əmin Rəsulzadə ömrünün sonuna
kimi Dərnəyin fəxri sədri olaraq qaldı).
Dərnəyin Yönətim Quruluşu vəzifəsi aşağıdakı quruculara tapşırıldı: 1.
Məmməd Altunbəy; 2. Həmdi Ataman; 3. Əziz Alpaut.
Bu adamlar Dərnəyin ilk qurultayı çağırılan kimi tam səlahiyyətlə Dərnəyin
işini aparacaqdılar.
Azərbaycan Kültur Dərnəyinin nizamnaməsinin əvvəlinci maddələrində
onun nə məqsədlə yaradıldığı şərh olunurdu:
«AZƏRBAYCAN KÜLTUR DƏRNƏYĠ NĠZAMNAMƏSĠ:
Maddə 1 — «Azərbaycan Kültur Dərnəyi» adı ilə bir dərnək qurulmuşdur.
Dərnək siyasətlə uğraşmaz. Mərkəzi Ankaradadır. Şöbəsi yoxdur.
M a d d ə 2 — Dərnəyin qayələri bunlardır:
a) Azərbaycanı, onun tarixini, külturunu dərləmək, işləmək və yaymaq;
187
b) Kitab, dərgi və qəzet olaraq çap etmək və mədəniyyət yığıncaqları tərtib
etmək;
v) Möhtac Azərilərə maddi və mənəvi köməklik göstərmək».
Azərbaycan Kültur Dərnəyinə 18 yaşını bitirmiş hər bir türk üzv ola bilərdi.
Dərnək üzvlərindən ən azı iki adam ona zəmanət verməliydi. Dərnəyə girərkən 250
quruş giriş pulu verilir, ildə 1200 quruşa qədər üzvlük haqqı alınırdı. Dərnək
nizamnaməsinin qəbul etdiyi 41 maddə onun fəaliyyətini müəyyənləşdirirdi.
Birinci maddədəki «Dərnək siyasətlə uğraşmaz» sözü də nahaqdan
yazılmamışdı. Bu sözün mənasının açılması Məmməd Əmin Rəsulzadənin hansı
çətinliklər şəraitində Azərbaycan davasını apardığını sübuta yetirir.
İkinci dünya müharibəsindən sonra Türkiyəyə gələn Azəri türklərinə ölkə
daxilində siyasi işlər görməyə icazə verilmirdi. Və hələ otuzuncu illərdə Məmməd
Əmin Rəsulzadəni məhz siyasi fəaliyyətinə—Sovetlər Birliyi əleyhinə olan
mübarizəsinə görə Türkiyədən çıxmağa məcbur etmişdilər. İndi yenə beynəlxalq
aləmdə vəziyyət gərgin idi. Ona görə də Məmməd Əmin Rəsulzadənin əvvəlki
kəskinliklə siyasi mübarizəyə başlaması mümkün deyildi.
Bir haĢiyə. Türkiyədə olanda Məmməd Əmin Rəsulzadənin dostları həmin
dövrün çətinliyini xatırlayıb deyirdilər: «Biz o zamanlar siyasi mübarizəmizə qol
götürüb oynamaqdan, milli adət-ənənələrimizi təbliğdən başladıq». «Qol götürüb
oynamaq deyəndə yalnız mədəniyyət işləri ilə məşğul olmağı nəzərdə tuturdular.
Lakin Məmməd Əmin Rəsulzadə siyasi fəaliyyətindən qalmırdı. Böyük
çətinliklər qarşısında dayansa da siyasi işlə məşğul olurdu. Bu siyasi mübarizəsi
Azərbaycanın istiqlaliyyətinə xidmət edirdi.
1951-ci ildə dekabrın 10-da Ankaradan dostu Fuad bəyə göndərdiyi
məktub:
«Möhtərəm Fuad bəy!
Məktublarınızı aldım. Sabah sizə məktub yazacaqdım. Əkbərağanın
hərəkətinə təəccübləndim...
İndi vaxtımız itməsin deyə, sizə buradakı nüsxələri çap etmək üçün müsavat
partiyasının bir deklorasionunu göndərirəm. Türkcə və ruscasını. İngiliscəsini də
bu günlərdə göndərəcəyəm.
Bəyannamənin məzmunu ilə oradakı vətəndaşları tanış ediniz. Doktor
Kəngərliyə bu xüsusda yazmışdım.
Türkcəsini bizim hesabımıza ayrı bir kağız üzərində 100-150 ədəd çap edin.
Bir miqdarını buraya göndərməyi təmin edin.
Candan salamlarla: M. Emin.
Ankara. 10. XI. 1951».
Məmməd Əmin Rəsulzadə fəaliyyətindən qalmırdı. «Azərbaycan davası»
mübarizəsini aparırdı. İndi başlıca istəyi var: bir məcmuə çıxarmaq. Çünki
qəzetsiz, jurnalsız geniş təbliğat işi qeyri-mümkündür. Mütləq bir təbliğat orqanını
nəşr etmək lazımdır!
Dostları ilə paylaş: |