Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
66 Baş Qərargah zabiti olan polkovnik Stoks əməliyyatların planlaşdırılmasında əvəzsiz idi. O, həmçinin əməliyat vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ilə məşğul idi. Ehtimal ki, bunları nəzərə alan Denstervil Бакıуа gəlmiş ilk ingilis dəstəsinin komandiri vəzifəsinə polkovnik Stoksu təyin etmişdi. Generalın özü-nün Bakıya gəlişindən sonra Stoks ingilis qoşunlarının qərargah rəisi təyin edilsə də, Sentrokaspi Diktaturası qoşunlarının komandanı Dokuçayevin qərargahına göndərilmiş və burada məsləhətçi, əlaqə üzrə zabit və eyni zamanda, Denstervilin "göz və qulaqları" vəzifələrini icra edirdi. İngilis qoşunlarının komandanı vəzifəsini kral səhra artilleriyasının zabiti, polkovnik Q.Keyvort icra edirdi. Mayın 25-də Denstervilin dəstəsinə qoşulan polkovnik avqustun 11-dən döyüşlərin sonuna qədər qoşunların komandanı vəzifəsini icra etmişdir. Bakıda olan ingilis qoşunlarının əsasını 39-cu piyada briqadasının alaylarından toplanmış yığma taborlar təşkil etdiyindən bu hissələrə 39-cu piyada briqadasının komandiri polkovnik Faviel rəhbərlik edirdi. Bakı uğrunda son döyüşlərdə o, müdafiə xəttinin sağ cinahına rəhbərlik edirdi. Polkovnik Uorden piyada qoşunların müfəttişi təyin edilmişdi. O, əsasən erməni qoşunlarının təlimi ilə məşğul olurdu. General Denstervil yazır ki, "onun vəzifələrinə cəbhə xəttini hər gün gəzmək və yerli qoşunların onlara tapşırılmış mövqelərdə olmasına (bunu о bir dəfə də olsun görməmişdir), onların ərzaq və sursatla vaxtında təmin edilməsinə nəzarət etmək, insanların çoxsaylı və əsaslı şikayət və tələblərini yoxlamaq və yerinə yetirmək tapşırıqları aid idi". Qoşunların təminat məsələləri ilə polkovnik Krauford məşğul idi. General Denstervil yazır ki, bu zabit "zirehi avtomobillər dəstəsinə rəhbərlik edir, lakin iş bilən adam olduğundan Bakı intendantlığına rəhbərlik etmək ona tapşırılmışdır". Ərzaq məsələsinin həll olunmasında polkovnikə ingilislərin Bakıda keçmiş konsulu Klaren köməklik edirdi. Bakıya təzə gələndə polkovnik Raulinsona arsenalda qayda-qanun yaradılması tapşırığı verilir. О, bu tapşırığı bacarıqla həll etmişdi. Daha sonra general Denstervil оnа Qafqaz İslam Ordusunun arxasında təxribat əməliyyatı keçirməyi tapşırır. Plana əsasən Raulinson gəmi ilə Lənkərana gəlməli, daha sonra Muğan qiyamçılarının köməyi ilə avtomobillər Muğan düzünün şimal hissəsinə hərəkət etməli və Kür üzərində salınmış dəmiryol körpüsünü dağıtmalı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tip əməliyyatlar məşhur polkovnik Lourensin rəhbərliyi ilə ingilislər tərəfindən İngilis qoşunlarının zabiti, mayor Osmanlı ordusunun arxasında Ərəbistanda da keçirilmiş və çox səmərəli olmuşdu. Toplanmış təcrübənin Azərbaycanda da tətbiqi türk-Azərbaycan qoşunları üçün təhlükəli ola bilərdi. General Denstervil qeyd edir ki, "Raulinson əməliyyatı hərtərəfli hazırlamışdı və sentyabrın 13-də Lənkərana yollanmalı idi". Sentyabrın 12-də Bakıya həlledici hücumun hazırlanması barəsində xəbər alan Denstervil Raulinsonun əməliyyatını təxirə salmağa məcbur oldu. Sentyabrın 14-də isə təxliyyə başlayanda Raulinsona başqa tapşırıq verildi. O, 200 ton yük qaldıra bilən "Armyanin" gəmisinə silah, sursat və partlayıcı maddələr doldurub Ənzəli limanına yollanmalı idi. İngilislərin getməsinə maneçilik törətməyə çalışan rus- erməni heyətinin müqavimətinə baxmayaraq Raulinson tapşırığı yerinə yetirdi. Raulinsona bütün tədbirlərində ABŞ vətəndaşı Dana köməklik edir (o, əvvəllər Bakıda neft mədənlərində çalışmışdı), həmçinin tərcüməçi rolunu oynayırdı. Kral mühəndis qoşunlarının zabiti mayor Xaslam mövqelərin mühəndis təminatına cavabdeh idi. Ondan ilk növbədə müdafiə xəttində səngərlərin qazılması və onların qarşısında tikanlı məftillərin çəkilməsi tələb edilirdi. Avqustun 26-da türk-Azərbaycan qoşunlarının Palçıq Vulkanı təpəsinə hücumu zamanı mayor müdafiəçilərlə birgə vuruşmuş və həlak olmuşdu. İngilis qoşunları Bakıya gələndə zirehli avtomobillər dəstəsinə (3 ədəd avtomobil) polkovnik Krouford rəhbərlik edirdi. Lakin ona qoşunların ərzaqla təminatı tapşırılmışdı. Zirehli avtomobillər dəstəsinə 3 ədəd rus avtomobili də əlavə edilmiş və dəstəyə rəhbərlik markiz d Albissiyə tapşırılmışdı. Yük maşınlarına cavabdehlik isə kapitan Aldqama həvalə olunmuşdu. General Denstervilin dəstəsində teleqraf - telefon rabitəsinin qurulmasına mayor Pulverman rəhbərlik edirdi. Ona kapitan Foksli köməklik göstərirdi. Bu iki 67 zabit etibarlı rabitə sistemi yarada bildilər. Dəstənin maliyyə məsələləri ilə Kanada piyada hissəsinin zabiti mayor Nyukom məşğul olurdu. General Denstervil yazırdı ki, "maliyyə əməliyyatlarında onun böyük təcrübəsi var". Cənubi - Afrika qoşunlarının zabiti mayor Vanderberq mövqelərin pulemyotla müdafiəsinin rəhbəri təyin edilmişdi. Mayor Raulandson "Densterfors" tərkibində olsa da generalın əmri ilə Biçeraxovun dəstəsi ilə birgə Şimali Qafqaza göndərildi. O, burada olan ingilis polkovniki Paykla bərabər çalışmalı idi. Lakin Payk həlak olduğundan Raulandson çox çətinliklə də olsa qayıtdı. Kapitan Noel Qafqaz İslam Ordusunun arxasında diversiyalar törədilməsi üçün hazırlanırdı, lakin türk- Azərbaycan hissələrinin hücumları ona da (polkovnik Raulinson kimi) əməliyyatı həyata keçirməyə imkan vermədi. Kapitan Saunders əkskəşfiyyat işi ilə məşğul idi. "Kommodor Norris rəhbərlik etdiyi bir neçə dörddüymlük toplarla silahlanmış kral dəniz piyadaları dəstəsi"nin komandiri olmaqla bərabər Xəzərdə yaradılacaq dəniz qüvvələrinin rəhbəri təyin edilmişdi. Qoşunlarda fəaliyyət göstərən zabitlərə gəldikdə isə general aşağıdakı zabitlərin adlarını göstərir: mayor Ley (Şimali Stafford alayının komandiri), mayor Enqeldyu (polkovnik Qazarovun yerli erməni taborlarında ingilis nümayəndəsi; sentyabrın 14-də iki ingilis zabiti ilə bərabər qaçan erməni dəsətələrini saxlamağa çalışmış, bunun əbəs olduğunu görərək döyüşə atılmış və ağır yaralanmışdı), mayor Deyrel (yerli erməni taborlarında ingilis nümayəndəsi), kapitan Kreq (bölük komandiri), mayor B.Qavelok (həlak olub), mayor Suttor, kapitan Brey (general Denstervilin yavəri), kapitan Bollinqton (bölük komandiri), kapitan Turkinqton (bölük komandiri), leytenant Makbet, kapitan Sparrou (bölük komandiri), leytenant Pitti (bölük komandiri, Binəqədi yaxınlığındakı döyüşdə həlak olub), leytenant Puadebar. Kapitan Sesil Cadd döyüşənlərin ön cərgələrində olmuş və öz təəssüratlarını müharibədən sonra çap etdirdiyi "General Denstervillə İran Zaqafqaziyada" adlı kitabında qələmə almışdır. İngilis qoşunları sentyabrın ortalarında Azərbaycanı tərk edəndən sonra "Norspersfors" ("Şimali İran qoşunları") adlandırıldı. 181 4.3. Ġngilis qoĢunlarının say tərkibi və strukturu General Denstervilin öz qeydləri göstərir ki, toplam halda ingilis qoşunları üç tabor piyada, bir top batareyası, üç yüngül zirehli avtomobil iki aeroplandan ibarət olmuşdur. Denstervilin ingilis qoşunlarının azlığını yaxşı anlayırdı: "Bu qədər qoşun olanda bizim hissələrdən ehtiyyat qüvvo ayırmaq çətindir, ona aörə də bütün ehtiyat qüvvələr yerli şəhər dəstələrindən təşkil olurıdu, lakin onlar tələb olunanda heç vaxt tapılmırdılar. Bizim qüvvələrdən yalnız yerli döyüşçüləri dəstəkləmək üçün bir dəstə və yerli əhəmiyyətli kiçik ehtiyat qüvvəsi yarada bildik. Bakı mövqelərində dayanan ingilis qoşunlarının sayı 900 süngüdən artıq olmamışdır". 182 İngilis qoşunları müdafiə xəttinin strateji nöqtələrində mövqe tutmuşdur. Şəhərdə keşikçi xidmətlərini yerinə yetirən təminat hissələrinin zabit və əsgərləri də əlavə ediləndə ingilislərin canlı qüvvəsinin sayı 1300 nəfər təşkil edirdi. Bu döyüşçülər Qloçester, Şimali Stafford, Uorçester və Varvik alaylarının yığma taborlarından başqa kral səhra artilleriyasının 8-ci batareyası (mənbələrdə 8-16 top olması göstərilir) və 730-cu avtomobil bölüyünə ("Ford" avtomobilləri), həmçinin qərargaha aid idilər. Döyüşlərin ən ağır yerlərində Şimali Stafford və Varvik alaylarının taborları yerləşdirilmişdi ki, bu da təsadüfi deyildi. 1881-ci ildə yaradılan Şimali Stafford alayı (Şahzadə Uelsin alayı və ya 98-ci piyada alayı) xətt piyada alayları kateqoriyasına aid olmuşdur. 183 Нər il oktyabrın 19-da yubileyini qeyd edən alayın parad paltarında əsas rənglər tünd-bordo, qara və gümüşü idi. Əslində ilk taborları 1756-cı ildə yaradılan alayın yaradılma tarixinin 181 Агаев Ф. «Британский лев» на Кавказе // Азербайджан в мире, 2006, № 2, с.115. 182 Денстервиль, с.94. 183 А Short History of The Staffordshire Regiment, published by the regiment,1972; Swinson A. A Register of the Regiments and Corps of the British Army, London, 1972 Kitabların materialları en.wikipedia.org /wiki/ North_ Staffordshire_Regiment» INTERNET səhifəsində yerləşdirilib. Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|