Azizaxon Rasulova

1
 
Расулов Қ. Ўзбек мулоқот хулқининг функционал хосланиши. Филол.фанлари номзоди олиш учун дисс. 
Автореф. Тошкент, 2008. 

---

77 
bilan ham ishlash qobiliyatini nazarda tutadi. Pedagog jismoniy 
madaniyat, sport tadbirlari, sog‘liqni saqlash kunlari, sport tadbirlari va 
oqshomlar 
davomida, 
sport 
seksiyalaridagi 
mashg‘ulotlar, 
musobaqalarda o‘quvchilarning katta guruhi bilan muloqotga kirishadi. 
Ushbu ko‘nikmalar maktabdagi ish davomida shakllanadi va 
o‘quvchilar, ularning ota-onalari, o‘qituvchilar va maktab rahbariyati, 
jamoat va boshqa tashkilotlar bilan muloqot qilish ko‘nikmalarini o‘z 
ichiga oladi.
Kasbiy muloqot madaniyati jismoniy tarbiya o‘qituvchisining 
kompetensiyasi kognitiv vazifalarni hal qilish, nostandart yechimlarni 
izlash, ijodiy yangilik qobiliyatini ta’minlaydigan ma’lumotlarni 
to‘plash va qayta ishlash bilan bog‘liq. Bu muammolarni shakllantirish 
va ularni yechishda evristik usullardan foydalanish, nazariy bilimlarni 
tahlil qilish, talqin qilish va ijodiy foydalanish, uni ilmiy-tadqiqot 
faoliyati amaliyotida qo‘llash qobiliyatlarida, adabiy manbalar bilan 
ishlash, amaliy eksperimental tadqiqotlar o‘tkazish, faktlarni kuzatish, 
statistik ma’lumotlarni to‘plash va qayta ishlashda namoyon bo‘ladi.
So‘nggi paytlarda sport sohasida ham yangi terminlarning kirib 
kelishi va o‘zlashtirilishi, shuningdek, bir qator leksik birliklarning 
stilistik holatidagi o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Bularning barchasi 
sportdagi muloqot tilining zamonaviy dinamik qatlami ekanligi va ko‘p 
qirrali izlanishlarni talab qilishidan dalolat beradi.
Sport diskursini o‘rganish jarayonida tildagi tizimda futbol 
konseptini ifodalovchi til vositalarining tarkibiy qismini aniqlash 
mumkin. Bu turdagi diskurslar ko‘p darajali bo‘lib, unda sport 
sharhlovchilari nutqlari va sportchilar nutqi mavjud. Zamonaviy sport 
diskursining konseptual asosi – bu alohida sport turining zamonaviy 
madaniyat uchun eng muhim sport tushunchalaridir. Bunga misol, 
bugungi kunda sport diskursi tarkibidagi eng muhim qismi bo‘lgan 
futbol konseptidir. 
Sport zamonaviy madaniyatning muhim qismini belgilab berishi, 
ushbu hodisaning hozirgi lingvistik voqeligi, sportning lingvistik 
madaniyati to‘g‘risida aniq gapirish mumkin. 

---

78 
So‘nggi o‘n yilliklarda sportdagi yuqori yutuqlar tufayli umuman 
sportga, sportdagi muloqot tiliga bo‘lgan munosabat o‘zgardi. 
Zamonaviy sport XXI asrning mashhur hodisasidir va uning lingvistik 
tarkibi chuqur o‘rganishni talab qiladi. 
Sportdagi muloqot tili jurnalistlar nutqi, sport sharhlovchilari 
nutqlari va sportchilar nutqi kabilarga bo‘linadi. Bugungi kunda 
sportdagi muloqot tili odatdagi muhitdan tashqariga chiqmoqda. 
Zamonaviy 
til nazariyasi doirasida olib borilgan tadqiqotlar 
tushunchalarni umuminsoniy, milliy, madaniy va boshqa toifalarga 
ajratish imkoniyatini ochib beradi. Ushbu turdagi tasniflash ko‘pincha 
noaniqdir. 
Muloqotning boshqa turlarida bo‘lgani kabi, futbol sohasida ham 
insonning mavjud voqelik haqidagi bilimlari va g‘oyalari har xil turdagi 
lug‘atlarda keltirilgan til ma’nolari bilan cheklanib qolmaydi. Shu bilan 
birga, muayyan konseptning og‘zaki ifodalangan tarkibini tahlil qilish 
orqali, verbal va noverbal makon o‘rtasidagi muloqotni aniqlash 
mumkin. Konsept bo‘yicha “og‘zaki ravishda belgilangan shaklda ona 
tilida 
so‘zlashuvchilarning 
xotirasida 
saqlanadigan 
kollektiv 
tushunchaning diskret birligi” degan ma’noni anglaymiz. Futbolning 
lingvistik va madaniy konsepti tarkibi leksikofrazeologik vositalar 
tizimi, futbol konseptini ifodalash uchun asosiy badiiy va metaforik 
modellar, 
shuningdek, 
tilda 
ijtimoiy 
ahamiyatga 
ega 
(jins) 
ma’lumotlarini o‘z ichiga olish darajasi bilan belgilanadi. Futbol 
konseptini ifodalash darajasi tilda og‘zaki shaklda saqlanadi. Obraz –
metaforik jihatdan noverbal, ammo tavsiflanadi va talqin qilinadi. Jinsga 
oid jihati esa ham verbal, ham noverbal ifoda etilgan komponentlarni o‘z 
ichiga oladi. 
Sportdagi muloqot tili, bir tomondan, umumbashariy milliy 
voqelikni aks ettiradi, ikkinchi tomondan, maxsus til dunyosini ochadi, 
ma’lum bir sport jamiyatiga tegishli bo‘lgan tashuvchilarning muhim 
tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Sportdagi muloqot tilining 
muhim tarkibiy qismi noverbal muloqot hisoblanadi. Ko‘rib 
chiqilayotgan sohadagi verbal va noverbal tarkibiy qismlar o‘rtasidagi 

---

79 
munosabatlar bugungi kunda murakkab va kam o‘rganilgan sohadir. Har 
qanday sport sohasini ushbu muhim elementsiz tasavvur qilish qiyin. 
Futbolga oid muloqotlar doirasidagi verbal va noverbal muloqot bir-biri 
bilan chambarchas bog‘liq.
Bebeto imo-ishora belgisi bu yerda “qo‘llarni yon tomonga siljitish, 
chaqaloqni allalash harakatiga taqlid qilish” ma’nosida ishlatilganiga 
yorqin misol. Ushbu leksik birlik – bu futbolchilar to‘pni raqib 
darvozasiga kiritgan vaziyatlarda ishlatadigan maxsus ishoradir. Bunday 
imo-ishora futboldagi muloqotning verbal va noverbal tarkibiy qismlari 
o‘rtasidagi eng yaqin bog‘liqlikning namunasidir. Shunday qilib, 
o‘yinchilar maydonda imo-ishora darajasida ishlab chiqqan sport 
ma’lumotlari to‘g‘ri shifrlangan, mos keladigan til ifodasini oladi, 
sportchilar nutqida faol ishlaydi.
Ma’lum bir tilga xos bo‘lgan universal va maxsus tarkibiy qismlarni 
tanlashda madaniyat tili sport muloqotlarida maqsadlarga samarali mos 
keladigan leksik birliklarni afzal ko‘radi. Shunday qilib, sport 
sharhlovchisining nutqida, olingan tarkibiy qism madaniy ahamiyatga 
ega bo‘lib, umuman olganda sportdagi o‘zaro muloqotlar maqsadlariga 
javob beradi. Ehtimol, sport jurnalisti va sport sharhlovchisining 
nutqida, jargon kabi maxsus elementlar, stilistik jihatdan neytral va 
tabiiydir, ular sportdagi hissiyotlarini juda aniq ifoda etishga imkon 
beradi
1
.