Azßrbaycan dèLÈ HƏvva abdullayeva iradə ƏFƏNDİyeva

115
SÞZLÖK
  əhd eləmək – дать обет         
müxənnət – устар. подлый
bəzirgan – устар. купец.                    cavahirat –драгоценность  
SЮZ EHTИYATI
əldən-ayaqdan salmaq – выбить из сил                 kar aşmır – не помог 
ildırım kimi süzdürmək – как молния 
          bac – устар. пошлина 
muradı hasil olmamaq – не достичь желанного   
qabağına çöp sala bilməmək – не устоять перед ним
❶
 Səs tonu, temp və fasiləni gözləməklə mətni oxuyun, onun məzmunu 
ilə əlaqəsi olmayan cümləni tapıb səsləndirin.
❷
  Cümlələrdəki  ardıcıllığı  mətnin  məzmununa  əsasən  bərpa  etsəniz, 
mətnin planı alınacaq. Nitqinizi uyğun səs tonu ilə tənzimləyərək  plana əsasən 
mətnin məzmununu qısaca danışın.
1) Koroğlu Dəli Həsəni qabağına  salıb mağaraya girdi.
2) Dəli Həsənlə Koroğlu dava eləyəsi oldular.
3) Çənlibel qoçaq oğlanların məskəni oldu.
4) Düz yeddi ildi ki, mən bu yolların ağasıyam.
5) Dəli Həsən Koroğlunun qılıncının altından keçdi.
❸
 Koroğlunun  Dəli Həsəni məğlub etdiyi hissəni səhnələşdirin.
❹
  Tərtib  edilmiş  suallarda  mətnin  ardıcıllığı  pozulmuşdur.  Əvvəlcə 
düzgün ardıcıllığı bərpa edin, sonra sualları cavablandırın. 
1) Koroğlu nə üçün Dəli Həsənlə getməyə razılaşdı? 
2) Mağaranı nəzərdən keçirən Koroğlu Dəli Həsənə nə dedi?
3) Dəli Həsənin  cavabı nə üçün Koroğlunu sevindirdi?
4) Nə üçün Koroğlu Dəli Həsənlə vuruşası oldu?
5) Dəli Həsən məğlub olanda niyə ah çəkdi, o, nəyə əhd eləmişdi?
|
 Özünüz mətn üzrə bir-birinizə hansı sualları vermək istərdiniz?
|
 Mətn üzrə elə suallar tərtib edin ki, mətndə onların cavabı olmasın.
❺
 Necə düşünürsünüz, mətndə təsvir olunan hadisə Koroğlunun fəaliy-
yətinin  hansı  dövrünə  təsadüf  edir?  Fikrinizi  mətnin  məzmunundan  çıxış 
edərək əsaslandırın. 
A) ətrafına igidləri topladığı dövr 
 
     B) qocalıq dövrü
C) artıq bir qəhrəman kimi tanındığı dövr                E) uşaqlıq dövrü      
D) zalımlardan intiqam almaq istədiyi dövr
Çap üçün deyil

---

116
❻
 Mətndə qara şriftlə  verilmiş sözləri ilk ağlınıza gələn sinonimləri ilə 
əvəz edib cümlələri oxuyun. Sonra “Köməkçi”yə baxıb səhv edib-etmədiyinizi 
dəqiqləşdirin.
Köməkçi:
  tərəflərdən,  ətrafdan,  yan-yörədən;  yerli-yataqlı,  hərtərəfli, 
bütünlüklə; bir az, cüzi miqdarda, azacıq; var-dövlət, sərvət, qənimət; aldat-
maq,  dolaşdırmaq,  azdırmaq;  çox,  həddindən  artıq,  hədsiz;  qaçdı,  yüyürdü, 
üstünə atıldı; oynatmaq, rəqs etdirmək; vuruşmaq, döyüşmək, dalaşmaq; 
|
 Necə düşünürsünüz, mətndəki sözlərin kontekst üçün “Köməkçi”dəki 
sinonimlərindən  daha  uğurlu  variant  olduğunu  söyləmək  olarmı?  Müzakirə 
edin və fikrinizi əlavə misallarla əsaslandırın.
❼
 Mətndə “dəlilər” “Dəli Həsən” kimi ifadələr işlənmişdir. Necə düşü nür-
sünüz, burada “dəli” sözü hansı mənada işlənmişdir? Düzgün cavabı göstərin 
və fikrinizi əsaslandırın.
A) bu söz artıq köhnəlmişdir        
 
D) igid, qorxmaz 
B) bu söz məcazi mənada işlənir   
 
E) ağılsız, ağlını itirmiş             
C) bu söz mətndə heç bir məna kəsb etmir
❽
 Mətndən götürülmüş aşağıdakı sözlərin tələffüzü ilə bağlı səhvə yol 
verilmiş cərgəni göstərin və səhvin nədən ibarət olduğunu əlavə misallarla izah 
edin.
A) canımdan, kol-kosluq idi, qılınc – [canımnan, kol-kosdux idi, qılınç]
B) tacirlərdən, qaşıq, dəstəni  – [tacirrərdən, qaşıx, dəsdəni]
G) qabaqca, altından, cilovundan – [qabaxca, altınnan, cilovunnan]
D) xanlardan, sınaqdan, oğlanların – [xannardan, sınaxdan, oğlannarın]
E) igidlərin, fikirləşdi, qanından – [igitdərin, fikirrəşdi, qanınnan]
❾
 Cümlələrdə sözləri düzgün əlaqələndirmək və ahəng qanununa əməl 
etməklə  müəllimin  təqdim  etdiyi  mətni Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edin  və 
BİBÖ cədvəlini doldurun. Necə bilirsiniz, bu tərcümə “Koroğlu” dastanı ilə 
bağlı məlumatınızın genişlənməsinə xidmət göstərə bildimi? 
|
 Əldə etdiyiniz faktlardan nə vaxt bir nümunə kimi istifadə edə bilər-
siniz? Fikrinizi açıqlayın.
❿
  Mətndə  qırmızı  və  göy  rəngdə  verilmiş  sözləri  ayrı-ayrı  sütunlarda 
yazın; rus dilindəki biliklərinizi yadınıza salın və onları bir-biri ilə müqayisə 
edin.  Bu söz qrupları ilə bağlı səhv cavabı səsləndirin və fikrinizi əsaslandırın.
A) Hər ikisi müstəqil leksik mənaya malik deyil və suala cavab vermir.
B) Hər ikisi dildə köməkçi vəzifə yerinə yetirir.
C) Qırmızı rəngdə verilmiş sözlər sözləri və cümlələri bir-birinə bağlayır.    
D) Göy şriftlə verilmiş qoşmalar sözlərə bitişik və ayrı yazılır.
E) Hər ikisi sözləri və cümlələri bir-birinə bağlayır və qoşulduğu sözdə 
müəyyən məna çaları yaradır. 
Çap üçün deyil

---

117
BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?
Əziz  uşaqlar,  dilimizdə  köməkçi  vəzifə  yerinə  yetirən  söz  qruplarından  biri 
də  bağlayıcıdır  (союз).  Bağlayıcılar  cümlədə  sözləri  və  cümlələri  bir-birinə 
bağlayır.  Məsələn,  “Dəli  Həsən 
ilə
  Koroğlu  çox  güləşdilər”  cümləsində  “
ilə
” 
bağlayıcısı sözləri, “Çox çəkmədi 
ki
, Çənlibel qoçaq oğlanların, igidlərin məskəni 
oldu” cümləsində isə “
ki
” bağlayıcısı cümlələri bir-birinə bağlamışdır.
Sintaktik vəzifəsinə görə bağlayıcıların  iki növü var:
1) tabesizlik bağlayıcıları – və, ilə, gah, gah da, ya, ya da, amma, ancaq, həm, həm 
də, isə, və ya da ki, yaxud, hətta, həmçinin, lakin ... 
2) tabelilik bağlayıcıları – ki, belə ki, əgər, indi ki, çünki, ona görə ki, hərçənd ki ...
⓫
 Mətndə altından xətt çəkilmiş feillər üzərində müşahidə aparın və onları  
qrammatik mənasına görə (feilin şəkilləri üzrə) qruplaşdırıb dəftərinizə yazın.
|
 Müşahidələrinizə əsasən deyin: feilin formalarından hansı dildə daha 
çox işlənir? Fikrinizi əsaslandırın.
|
 Hər qrupda yazdığınız feillərdən birini şəxslər üzrə dəyişib yazın və 
cümlələrdə işlədin.
⓬
 Mətndə kursivlə verilmiş sözlərin qrammatik mənasını izah edin və 
məna növünü göstərin. Əlavə misallar gətirməklə fikrinizi əsaslandırın.
⓭
 Aşağıdakı  cümlələrdə    bağlayıcıları  tapıb,  qrammatik  mənasını  izah 
edin. Sonra sintaktik vəzifəsinə görə hansı növə aid olduğunu müəyyənləşdirin. 
Mən elə bilirdim ki, bizim uşaqlar özgə uşaqlar kimi, o qədər də divar yazan 
deyillər. Çünki çox nəsihət eləmişdim və onlar da mənə söz vermişdilər ki, 
divarları yazmayacaqlar. Amma axır vaxtlarda gördüm ki, balkonun divarında 
... bir belə şəkil çəkilib...
Kÿlmÿlÿrin “dili”ni þyrÿnÿk!
Durmaq – 1) Ayaq üstə, şaquli vəziyyətdə hərəkətsiz dayanmaq – Yo-
lun qırağında durmuşdum. 2) Yerindən qalxmaq, oturduğu yerdən qalxmaq; 
Yuxudan  ayılaraq  yorğan-döşəkdən  qalxmaq  –  Gec  durmaq;  Sağalmaq, 
yaxşı olmaq. 3) Yerləşmək, olmaq, dikəlmək – Bir küncdə durur. 4) Əyninə 
oturmaq, bədəninə uyğun gəlmək – Bu don əynində yaxşı durur. 5) Qalmaq, 
dayan maq – Bir az dur,  gedərik. 6) Qərar tapmaq, rahat qalmaq, sakit qalmaq 
– Bu uşaq bələkdə durmur. 7) Müqavimət göstərmək, möhkəm dayanmaq,  
dözmək – Düşmən qabağında durduğunu unutma! 8) Sabitlik göstərmək, is-
rar edib dayanmaq – Sözünün üstündə durmadı. 
Çap üçün deyil

---