Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Mülk torpaqlar .
- 4. Vԥqf torpaqlar .
169 H ԥ r b i i q t a baúqa torpaq növlԥri-xass iqta, xԥlifԥ malikanԥlԥri vԥ xԥzinԥ torpaqlar hesab na verilirdi 1 . Qoúuna vԥqf torpaqlar ndan iqta verilirdi. Hԥrbi iqta irsԥn dԥ hԥmiúԥlik verilmirdi, bu iqta sahibinin mülkiyyԥti deyildi 2 .
irs olaraq verilԥn bir ԥmlak kimi baúa düúür. øqta torpa÷ n irs olaraq vԥ ya pul ilԥ ԥldԥ etmiú olan úԥxsdԥn onu geri alma÷a heç kԥsin ixtiyar yox idi 3 . Xԥlifԥ Harun ԥr-Rԥúidin dövründԥ iqta tԥsisat ԥslindԥ yeni qoyulmuúdu vԥ qԥrarlaúma prosesindԥ idi. Bu tԥsisat yaln z sonrak ԥsrlԥrdԥ - X vԥ XIII ԥsrlԥr aras nda inkiúaf edԥrԥk tԥdriclԥ benefesiyadan irsi lenԥ keçmiúdir 4 . Harunun hökmranl ÷ dövründԥ iqta hԥlԥ rentan n - verginin müԥyyԥn hissԥsini almaq hüququ deyildi. "Mԥrkԥzi hökumԥt tԥrԥfindԥn renta - verginin al nmas vԥ hakim siniflԥrin nümayԥndԥlԥri aras nda onun bölüúdürülmԥsi torpa÷ n (iqta) hԥrbi vԥ mülki xidmԥtlԥrԥ görԥ ba÷ úlanmas ilԥ ԥvԥz olma÷a baúlay r. Kԥndlilԥrin yaúad ÷ torpaqlar n bu cür ba÷ úlanmas (iqta) hakim siniflԥrin kԥndlilԥri tԥhkim etmԥyԥ böyük cidd-cԥhd göstԥrmԥlԥrinԥ sԥbԥb olur" 5 . VIII ԥsrin birinci yar s nda iqta sadԥcԥ torpaq sahԥsinin xüsusi mülkiyyԥt üçün ba÷ úlanmas demԥk idi, sonrak (XII ԥsr vԥ daha sonra) iqta úԥklini Ԥmԥvilԥr vԥ qismԥn Abbasilԥr xilafԥti (hԥr halda Harun ԥr-Rԥúidԥdԥk) dövrünԥ úamil etmԥk ԥsasland r lm ú hesab edilԥ bilmԥz 6 . 1 øbn Miskԥveyh, II, sԥh. 97; III, sԥh. 72-77; øbn ԥl-Ԥsir, VIII, sԥh. 342- 343. 2
3 Ԥbu Yusif, sԥh. 72. 4 Cl.Cahen. L'evolution..., p. 25-52. 5 ȿ.Ⱥ.Ȼɟɥɹɟɜ. ɂɫɥɚɦ ɢ ɚɪɚɛɫɤɢɣ ɯɚɥɢɮɚɬ VII-IX ɜɜ., ɫɬɪ. 68. 6 Azԥrbaycan tarixi, sԥh. 111. 170 Abbasilԥrin dövründԥ iqta sahibi "muqta" adlan rd vԥ "iqtadar" formas n yaln z XI ԥsrdԥn baúlayaraq iúlԥtmԥk olar 1 . Y.A.Belyayevin qeyd etdiyi kimi, "iqta sisteminin tԥtbiqi Abbasilԥr dövlԥtinin siyasi cԥhԥtdԥn da÷ lmas ilԥ bir zamanda baú vermiúdi" 2 .
lik var idi. Onlardan biri müxtԥlif úԥxslԥrԥ vԥ icmalara ba÷ úlanan xԥlifԥ iqtas idi 3 . Bu, ԥl-Mavԥrdinin "iqta tԥmlik" adland rd ÷ torpaqlard r 4 . Mavat torpaqlar n n canlanmas , mԥrkԥzi hökumԥtin hԥvԥslԥndirilmԥsi vԥ kömԥyi ilԥ bataql qlar n qurudulmas vԥ bu torpaqlar n ԥkilmԥsi hԥmin torpaq sahiblԥrinԥ tam sahiblik hüququ verirdi. Mülk torpaqlar n n digԥr bir mԥnbԥyi budur 5 . Hԥmin kateqoriyadan olan torpaqlar n digԥr bir mԥnbԥyi dövlԥt torpaqlar n n sat n al nmas idi. Mԥmurlar vԥ vԥsaiti olan digԥr úԥxslԥr özlԥri üçün xԥlifԥ mülklԥrini (dövlԥt torpaqlar n ) ԥldԥ edir vԥ bu torpaqlar n daimi sahibi olaraq ondan nisbԥtԥn sabit gԥlir götürürdülԥr 6 .
vermԥli vԥ öz torpaqlar ndan keçԥn kanallar bԥrpa etmԥk xԥrcini öz üzԥrlԥrinԥ götürmԥli idilԥr 7 . Mülk kateqoriyas Xilafԥtdԥ onun tԥúkilinin ilk günlԥrindԥn mövcud idi. Mülk torpaqlar n al b-satmaq, özgԥninkilԥúdirmԥk vԥ irs olaraq vermԥk olard . Bu torpaqlar n sahiblԥri hԥrbi xidmԥtdԥ olmurdular.
biridir. Vԥqf dedikdԥ, tԥsisatlara tԥhkim edilԥn torpaq mülklԥr 1 Yenԥ orada. 2 ȿ.Ⱥ.Ȼɟɥɹɟɜ. ɂɫɥɚɦ ɢ ɚɪɚɛɫɤɢɣ ɯɚɥɢɮɚɬ VII-IX ɜɜ., ɫɬɪ. 68. 3 C.Zeydan, II, 35 vԥ sonrak lar; T.Weillhausen. Das Arabis che Reich und seine Sturz. Berlin, 1927, p. 267-311; ԥl-Qasim ibn Salam. Ԥl-Ԥmval, ԥl- Qahirԥ, 1353 h., sԥh. 161. 4 Ԥl-Mavԥrdi, sԥh. 176-177. 5 øbn Miskԥveyh, II, sԥh. 88, Kudama, sԥh. 241; ԥl-Mavԥrdi, sԥh. 173. 6 øbn Miskԥveyh, I, sԥh. 353-354; ԥt-Tanuhi, I, sԥh. 93. 7 Ԥt-Tԥbԥri, III, sԥh. 2153; ԥs-Sabi, sԥh. 252. 171 nԥzԥrdԥ tutulur. Bu torpaqlar müqԥddԥs yerlԥr (Mԥkkԥ vԥ Mԥdinԥ) üçün, qazilԥr ["din u÷runda mübarizlԥr"], mԥscid vԥ qalalar tikmԥk vԥ baúqa ehtiyaclar üçün ayr l rd 1 . Bu torpaqlar n içԥrisindԥ zorla tutulanlar, yԥni ԥvvԥlki sahiblԥrinin ԥlindԥ saxlanmas ndan, ya da digԥr kaf rlԥrԥ (zimmilԥrԥ) verilmԥsindԥn as l olmayaraq, müsԥlmanlar aras nda bölünmԥyԥnlԥr, habelԥ dinc yolla ԥldԥ edilmiú torpaqlar da var idi. Qanunúünas øbrahim Hԥlԥbi bu barԥdԥ belԥ deyir: "Sonrak qanunúünaslardan bԥzilԥri qԥt etdilԥr ki, sülh müqavilԥsi ԥsas nda ԥldԥ edilԥn vilayԥtlԥrdԥ, habelԥ silah gücünԥ tutulanlarda ԥhali üçün saxlanan torpaqlar nԥ desyatin, nԥ dԥ xԥrac al nan torpaqlara mԥxsus deyildir. Bunlar dövlԥt torpaqlar [ԥrz-i- malikiyyԥ], ya da xԥzinԥ torpaqlar [ԥrz-i ԥmiriyyԥ] adlan r vԥ ԥhalinin mülkiyyԥtinԥ verilmԥyԥrԥk, beyt ül-mal (xԥzinԥ) üçün saxlanm ú, sonra qanunsuz icarԥ yolu ilԥ icarԥyԥ verilmiúdir ki, torpaq sahiblԥri bunlar becԥrib proporsiyal xԥrac [müqasimԥ] versinlԥr, bu isԥ ham ya üúr ad ilԥ mԥlumdur. Bu kimi torpaqlar onlar n sahibinin mülkiyyԥtini tԥúkil etmir: onlar nԥ bu torpaqlar sata bilԥr, nԥ ala bilԥr, nԥ ba÷ úlaya bilԥ, nԥ dԥ vԥqf edԥ bilԥrlԥr, yaln z bircԥ Sultan [yԥni xԥlifԥ] torpaq sabibinԥ mülkiyyԥt hüququ [ille bitԥmlik ԥs-Sultan] verԥ bilԥr. Torpaq sahiblԥrindԥn biri ölԥndԥ, onun o÷lu atas n n yerini tutur vԥ yuxar da deyilԥnlԥrԥ ԥsasԥn torpaqdan istifadԥ edir, ԥks-tԥqdirdԥ onun ԥlindԥ olan torpaq beyt ül-mala qaytar l r. Ԥgԥr birinin q z vԥ ya qardaú qalarsa vԥ bunlar vԥfat etmiú adam n istifadԥ etdiyi torpa÷ tԥlԥb edԥrlԥrsԥ, bu torpaq qanunsuz icarԥyԥ [biicarԥ fasidԥ] verilmiú olur; vergi verilԥn torpaqdan istifadԥ edԥn úԥxs, torpa÷ n fԥrqli olmas ndan as l olaraq üç il, ya daha art q müddԥt ԥrzindԥ onu becԥrmԥzsԥ, torpaq ondan al n b baúqas na verilir. Torpaq sahiblԥrindԥn biri öz torpa÷ n baúqas na vermԥk istԥsԥ, bu arzusunu yaln z sultan n icazԥsi ilԥ icra edԥ bilԥr" 2 . V.Girkas qeyd etdiyi kimi, bu tԥfԥrrüat bir daha belԥ bir 1 øbn ԥl-Ԥsir, VIII, sԥh. 182; ԥl-Fԥxri, sԥh. 364; ԥs-Sala, sԥh 286. 2 øbrahim Hԥlԥbi. Mԥcmԥ ԥl-ԥnhar. V.Girkasdan sitat gԥtirilmiúdir, sԥh. 20 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|