112
knyazlar öz aralar ndak úԥxsi ixtilaflar hԥll etmԥk üçün iú÷alç lar
kömԥyԥ ça÷ r rd lar. Bundan ԥlavԥ, Arran zadԥganlar n n islam dinini
qԥbul etmԥsi maddi mԥnfԥԥtdԥn vԥ ԥsasԥn bundan irԥli gԥlirdi ki,
ԥrԥblԥr zadԥganlar n torpaq mülkiyyԥtinԥ sahiblik hüququnu oldu÷u
kimi saxlay r vo onlar cizyԥ vermԥkdԥn azad edirdilԥr; mԥlum
oldu÷u kimi, cizyԥ aúa÷ dak prinsipԥ görԥ al n rd : dövlԥtlinin
dövlԥtindԥn, varl n n var ndan, yoxsulun yoxsul güzԥran ndan.
V.V.Bartold qeyd etmiúdir ki, "xristianl qdan fԥrqli olaraq,
islam dini fԥrdi missionerlԥrdԥn istifadԥ etmirdi vԥ yaln z istila yolu
ilԥ yay l rd ; müsԥlman torpaqlar n n sԥrhԥdlԥri ilԥ islam n yay lan
sԥrhԥdlԥri bir-birinԥ uy÷ n gԥlirdi", hԥm dԥ "islam dini zorak l qla
yay lm rd vԥ nԥ xristianlar, nԥ dԥ zԥrdüútilԥr tԥqib olunmurdular"
1
.
Biz, islam dininin qԥbul edilmԥsi mԥsԥlԥsindԥ yaln z
Ԥmԥvilԥrdԥn sonrak Xilafԥt dövründԥ kԥskin dönüú ԥmԥlԥ
gԥldiyindԥn bԥhs edԥ bilԥrik. Vaxtilԥ V.R.Rozen bu cԥhԥtԥ diqqԥti
cԥlb etmiúdi; o, X ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥki ԥrԥb münԥccimi ibn Ԥbu
Tahirin (Tayfurun) aúa÷ dak sözlԥrini sübut gԥtirir: "...bu vԥziyyԥtdԥ
(göstԥrilԥn övzԥyi kԥvakibdԥ - Z.B.} hakimiyyԥt Ԥmԥvilԥrdԥn
Abbasilԥrԥ keçdi, dehqanlar n da sehrbaz maqlara etiqad ölüb getdi
vԥ onlar Ԥbu Müslimin dövründԥ islam dinini qԥbul etdilԥr; bu
[etiqad] dԥyiúikliyi [yeni] dinin baúlan÷ c na oxúay rd [yԥni bu
dԥyiúiklik öz ԥhԥmiyyԥtinԥ, öz mԥnas na görԥ, yeni dinin ԥsas
qoyularkԥn ԥmԥlԥ gԥlԥn dԥyiúikliyԥ bԥnzԥdilԥ bilԥr]"
2
.
Ԥmԥvilԥr Xilafԥtdԥ vahid hakimiyyԥt vԥ vahid dil bԥrqԥrar
edib, Xilafԥtin tԥbԥԥlԥri aras nda islam dinini yaymaqla yaln z
sonralar onlar n xԥlԥflԥri Abbasilԥrin istifadԥ etdiklԥri maddi úԥraiti
yaratm úd lar
3
.
Arran ԥhalisi haqq nda hԥtta bunu da demԥk olmaz, çünki
"Kitab ԥhli" olan Arran ԥhalisini onlar üçün yeni olan bir dini qԥbul
1
ȼ.ȼ.Ȼɚɪɬɨɥɶɞ. Ɇɟɫɬɨ ɩɪɢɤɚɫɩɢɣɫɤɢɯ ɨɛɥɚɫɬɟɣ…, ɫɬɪ. 45, 142
2
ȼ.Ɋɨɡɟɧ. Ɋɟɰɟɧɡɢɹ ɧɚ "Alberuni's øndia", ɫɬɪ. 156.
3
H.A.R.Gibbԥ (Ⱥɪɚɛɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ, ɫɬɪ. 36) görԥ Abbasilԥrin
tԥrԥqqisi "teokratik vԥ monarxiyaç ԥrԥb partiyalar n n ittifaq vԥ farslar n dövlԥt
tabeliyindԥ olan digԥr xalqlar n sayԥsindԥ" baú vermiúdi.
113
etmԥyԥ heç dԥ mԥcbur etmirdilԥr, ԥksinԥ, xristianlar n özlԥri islam
dinini çox müvԥffԥqiyyԥtlԥ qԥbul edirdilԥr
1
.
Xԥlifԥlԥr ԥrԥblԥrdԥn "tԥqaüd alan vԥ divan n hesab nda olan
úԥxslԥri"
2
Azԥrbaycan torpaqlar nda yerlԥúdirir vԥ onlara ԥmr
edirdilԥr ki, "ԥhalini islama dԥvԥt etsinlԥr"
3
.
Bütün islam tԥdqiqatç lar qeyd edirdilԥr ki, ԥrԥblԥrin itaԥt
alt na ald qlar ölkԥlԥrin xalqlar yeni dini kütlԥvi úԥkildԥ qԥbul
edirdilԥr, cünki V.Rozenin dediyinԥ görԥ "ԥrԥblԥr öz sadԥliyi vԥ
bԥsitliyi ilԥ ԥzԥmԥtli, yeni bir din gԥtirmiúdilԥr vԥ dini tԥqib vԥ
didiúmԥlԥrin tԥzyiqi alt nda haldan düúüb ԥzilԥn kütlԥlԥrin zövqünԥ
bu yeni din xüsusԥn ona görԥ uy÷un gԥlmiúdi ki, demԥk olar, hԥr
yerdԥ yadellilԥrin (ԥlavԥ edԥk: öz hԥmvԥtԥnlԥrinin dԥ - Z.B.} a÷ r
iqtisadi zülmündԥn kütlԥlԥri azad edԥn xilaskar kimi göstԥrirdi"
4
.
Buna görԥ ayd nd r ki, ԥrԥblԥrin itaԥt alt na ald qlar xalqlar n
ԥrԥb istilaç lar n n zülmündԥn úikayԥt etmԥyԥ heç bir ciddi ԥsas yox
idi. Baúqa dindԥn olanlar öz ԥvvԥlki dinlԥrini dԥyiúdirmԥyԥ bilԥrdilԥr,
lakin bu halda onlar xԥracdan baúqa cizyԥ dԥ vermԥli idilԥr, ԥrԥblԥr
isԥ öz tԥbԥԥlԥrinin "ruhunu xilas etmԥk" ilԥ heç maraqlanm rd lar.
Yaln z vergilԥr vaxt nda vԥ düzgün ödԥnmԥyԥndԥ vԥ ԥvvԥlki dini
etiqad müdaf ԥ etmԥk bԥhanԥsi siyasi vԥ milli istԥklԥri örtüb
gizlԥdԥn bir pԥrdԥ rolunu oynayanda, yԥni iú böyüyüb ԥrԥb hakim
dairԥlԥrinԥ qarú aç q üsyan úԥklini alanda ԥrԥblԥr cԥza tԥdbirlԥrinԥ ԥl
at rd lar.
Ԥlbԥttԥ, xԥlifԥ I Ömԥrin zimmilԥr (baúqa dindԥn olanlar)
haqq nda tԥhqiredici qԥrarlar , yԥni onlar n öz ԥvvԥlki dini
etiqadlar nda qala bilԥcԥklԥrini, lakin aúa÷ silkԥ mԥnsub olub cizyԥ
verdiklԥrinin ԥlamԥti olaraq boyunlar na qur÷uúundan niúan
taxd qlar n yadda saxlamal olduqlar n göstԥrԥn bu qԥrarlar
bildirirdi ki, Allah elçisinin qanunlar yaln z çoxallahl lara vԥ
1
V.Rozen. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 155.
2
Divan ԥl-'ԥta - tԥqaüd verilԥn dԥftԥrxana.
3
Ԥl-Bԥlazuri, 328.
4
V.Rozen. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 155.
114
atԥúpԥrԥstlԥrԥ qarú ç x r. A.J.Kr mski düzgün olaraq qeyd etmiúdir
ki, "xristianl qda hԥr bidԥti amans zl qla tԥqib edԥn qonúu xristian
Bizansa nisbԥtԥn, islam dini qanunu, hԥtta Ömԥrin nԥzԥriyyԥsindԥ
kifayԥt qԥdԥr liberal qanun
idi"
1
, xԥlifԥ Ömԥr ibn Xԥttab isԥ
Mԥhԥmmԥdin özündԥn daha ard c l müsԥlman idi
2
.
Ԥrԥb istilas ndan sonra zԥrdüút ruhanilԥri ölkԥdԥ öz hakim
mövqelԥrini itirmiú olsalar da, yerli ԥhali üzԥrindԥ öz tԥsirlԥrini
itirmԥmiúdilԥr
3
. Bu cԥhԥt, xüsusilԥ, Azԥrbaycan n vԥ øran n digԥr
ԥyalԥtlԥri, da÷ rayonlar n n (Deylԥm, Gilan, Tԥbԥristan) ԥhalisinԥ
aiddir, zira bu yerlԥrdԥ hakim vԥziyyԥtdԥ olan din ԥrԥblԥrԥ qarú
üsyanlar zaman ԥhalini birlԥúdirirdi. Azԥrbaycan n da÷ rayonlar n n
ԥhalisi, digԥr rayonlardan ayr lm ú vԥziyyԥtdԥ oldu÷una görԥ, uzun
zaman müstԥqil siyasi hԥyat keçirmԥkdԥ davam edirdi.
Ԥrԥblԥr Azԥrbaycanda özlԥrine tabe etdiklԥri ԥhalinin mԥdԥni
sԥviyyԥsindԥn aúa÷ da olaraq, Azԥrbaycana islam dini vԥ öz
dillԥrindԥn baúqa heç bir úey gԥtirmԥdilԥr. Bundan ԥlavԥ, ԥrԥblԥr
özlԥrindԥn ԥvvԥl bu ölkԥlԥrdԥ mövcud olan qayda vԥ ԥnԥnԥlԥri öz
ehtiyaclar na uy÷unlaúd rma÷a baúlad lar, xüsusilԥ ona görԥ ki,
ԥrԥblԥrdԥn ԥvvԥlki dövlԥt mexanizmi "yaxú qurulmuúdur"
4
.
Sasanilԥr øran n n vԥ Bizans n siyasi mexanizmlԥri Ԥrԥb
xilafԥtinin tԥzyiqinԥ tab gԥtirmԥdilԥr, çünki bu mexanizmlԥr çoxdan
"içԥridԥn pozulmuúdu"
5
, lakin hԥm øran n, hԥm dԥ Bizans n mԥnԥvi
qüvvԥlԥri kütlԥlԥr içԥrisindԥ yaúamaqda davam edirdi vԥ Xilafԥt
ԥleyhinԥ çoxlu üsyanlar úԥklindԥ özünü büruzԥ verirdi.
VIII ԥsrin ԥvvԥllԥrinԥ do÷ru, islam dini Azԥrbaycanda hakim
bir din olur. Azԥrbaycanda islam dinini yuxar silk adamlar birinci
1
Ԥt-Turtuúi, sԥh. 232.
2
A.Y.Kr mski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 131; Th. Nöldeke, Orientalische
Skizzen, p. 83.
3
Zԥrdüútilik ruhanilԥri haqq nda ԥtrafl b a x: Karaka. The History of the
Parsis, v. I, II, London, 1884.
4
Ʉ.Ⱥ.ɂɧɨɫɬɪɚɧɰɟɜ. ɋɚɫɚɧɢɞɫɤɢɟ ɷɬɸɞɵ, ɫɬɪ. 2.
5
V.Rozen. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 153.
Dostları ilə paylaş: |