Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Azԥrbaycan ԥhalisinin müsԥlmanlaúd nlmas vԥ qriqoryanlaúd r lmas
109 köçürürdülԥr vԥ onlar islam qԥbul etmԥdikdԥ onlardan cizyԥ vԥ xԥrac, müsԥlman olduqda isԥ üúr al rd lar.
Ԥrԥb ordular 642-ci ildԥ Sasani ordular n darmada÷ n etdikdԥn sonra Sasani úahlar n n ԥfsanԥvi sԥrvԥtlԥrindԥn baúqa, Sasa nilԥr øran n n bütün ԥrazisi dԥ onlar n ԥlinԥ keçdi. Zahirԥn qüdrԥtli görünԥn bir dövlԥtin mԥhv olub getmԥsi ԥrԥblԥr üçün bir qԥdԥr tԥԥccüblü vԥ gözlԥnilmԥz oldu, çünki Tԥbԥrinin dediyinԥ görԥ, ԥrԥblԥr öz istilalar n daha da davam etdirmԥk fikrindԥ deyildilԥr 1 vԥ ԥsas mԥqsԥdlԥri, mԥlum oldu÷u kimi, hԥlԥ o zaman ԥrԥblԥrin yaúad ÷ vԥ onlar n hԥyat üçün zԥruri olan Mesopotamiyan (Beyn ԥn- Nԥhreyni) tutmaq idi. Xԥlifԥ Ömԥr ibn ԥl-Xԥttab (634-644) öz qoúunlar n tԥhlükԥyԥ salmaq istԥmirdi vԥ görünür, ԥrԥblԥrԥ mԥlum olmayan digԥr ölkԥlԥrdԥ Xilafԥt ordular n n baú na nԥlԥr gԥlԥ bilԥcԥyindԥn ehtiyat etdiyinԥ görԥ qoúun komandan Sԥdԥ belԥ bir ԥmr verdi: "Öz yerindԥ dayan vԥ onlar (düúmԥnlԥri) tԥqib etmԥ" 2 . Lakin ԥrԥb qoúunu, mԥ÷lub olub hԥr tԥrԥfԥ qaç úan Sasani ordular üzԥrindԥ asanl qla qazand ÷ qԥlԥbԥlԥrdԥn vԥ ԥldԥ etdiyi zԥngin qԥnimԥtlԥrdԥn hԥvԥsԥ gԥlib daha úimala do÷ru irԥlilԥmԥkdԥ davam edirdilԥr vԥ xԥlifԥlԥr adԥtԥn öz komandalar n n bu "özbaú nal ÷ na" f kir vermirdilԥr, xüsusilԥ ona görԥ ki, qԥlԥbԥ ilԥ qurtaran hԥr bir vuruúma xԥlifԥnin xԥzinԥsinԥ vԥ qoúuna böyük gԥlir gԥtirirdi. Ԥrԥblԥr yeni vilayԥt vԥ ölkԥlԥri tutanda ԥvvԥllԥr hԥmin yerlԥri öz idarԥ 1 Ԥt-Tԥbԥri, IV, 257. 2 Yenԥ orada, 141. 110 anlay úlar ԥsas nda idarԥ etmԥyԥ baúlad lar. Bu idarԥ üsulu hԥmin ölkԥlԥrdԥ yaln z mümkün oldu÷u qԥdԥr çox vergi vԥ natural mükԥllԥf yyԥtlԥr ԥldԥ etmԥkdԥn, habelԥ baúqa dinԥ mԥnsub olub itaԥt alt na al nanlar aras nda islam dinini yaymaqdan ibarԥt idi. Azԥrbaycan vԥ xüsusilԥ Arran ԥhalisi, bu ölkԥlԥr ԥrԥblԥr tԥrԥfindԥn istila edilmԥzdԥn ԥvvԥl, daimi Bizans-øran müharibԥlԥri, xԥzԥrlԥrin vԥ digԥr köçԥri xalqlar n basq nlar nԥticԥsindԥ çox yoxsul vԥziyyԥtdԥ idi. Müharibԥlԥr tԥsԥrrüfat n da÷ lmas na sԥbԥb olur, ölkԥlԥrin istehsal qüvvԥlԥrini tükԥndirirdi. Buna görԥ ԥhali ԥrԥb istilaç lar n n Azԥrbaycana gԥlmԥsini illԥr boyu davam edԥn zülm vԥ ԥzablardan xilas olmaq kimi hesab edirdi. Ԥrԥblԥrin dövründԥ (hԥr halda Ԥmԥvilԥr hakimiyyԥti baúlayanadԥk) kԥndlilԥr ԥvvԥlkinԥ nisbԥtԥn, bir qԥdԥr yaxú yaúama÷a baúlam úd lar, çünki ԥrԥblԥr yaln z vergi vԥ töycülԥri y ÷ b, bu ölkԥlԥrin daxili hԥyat na qar úm rd lar, öz dini ԥqidԥlԥrindԥ vԥ dini ayinlԥri icra etmԥkdԥ onlara sԥrbԥstlik verirdilԥr. N.V.Piqulevskayan n qeyd etdiyinԥ görԥ, "Ԥrԥblԥrin bunlar (müxtԥlif vilayԥtlԥri - Z.B.) iú÷al etdikdԥn sonrak ilk onilliklԥrdԥ a÷ r vergi yükü úübhԥsiz azald lm úd , habelԥ dini ԥqidԥyԥ görԥ tԥqiblԥr dayand r lm úd " 1 .
dini (islam ) laz m nca mԥnimsԥmԥdiklԥrinԥ görԥ, ԥvvԥllԥr Azԥrbaycan ԥhalisini islam qԥbul etmԥyԥ mԥcbur etmirdilԥr 2 ,
xüsusilԥ Arrana aid idi, çünki onun ԥhalisi xristian, "Kitab ԥhli" ("ԥhl ԥl-Kitab") idi 3 .
ɇ.ȼ.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. Ʉ ɜɨɩɪɨɫɭ ɨɛ ɨɛɳɟɫɬɜɟɧɧɵɯ ɨɬɧɨɲɟɧɢɹɯ ɧɚ Ȼɥɢɠɧɟɦ ȼɨɫɬɨɤɟ, ɫɬɪ. 68. 2 B a x : Beyt ül-müqԥddԥs xristianlar ilԥ xԥlifԥ I Ömԥrin ba÷lad ÷ müqavilԥnin 9-cu úԥrtinԥ, burada deyilir: "Sizin (xristianlar n - Z.B.) qohumlar n zdan biri islam qԥbul etmԥk istԥsԥ, ona mane olmamaq" (Ԥt-Turtuúi. Sirac ԥl-Mülük. Bulaq, 1872, sԥh. 229-230); müqayisԥ et: Ԥli ԥl-Hԥmԥdaninin bԥhs etdiyi müqavilԥ mԥtninin 6-c úԥrti. 3 ȿ.Ⱥ.Ȼɟɥɶɹɟɜ. Ɇɭɫɭɥɶɦɚɧɫɤɨɟ ɫɟɤɬɚɧɫɬɜɨ, ɫɬɪ.17. 111 Ölkԥnin cԥnub hissԥsinԥ gԥldikdԥ isԥ, burada islam dini øran n dövlԥt dinini (zԥrdüútiliyi) s x úd rm úd . Ancaq atԥúpԥrԥstlԥr vԥ mԥcuslar (çoxallahl lar) tԥqib olunurdular, çünki onlar "Kitab ԥhli" deyildilԥr. Azԥrbaycan dehqan-feodallar ԥvvԥllԥr öz ata-babalar n n dinini müdafiԥ etmԥyԥ cԥhd etmiú olsalar da, çox keçmԥdԥn yԥqin etdilԥr ki, öz ԥvvԥlki imtiyazlar n saxlamaq üçün onlara ancaq ölkԥdԥ hakimiyyԥti ԥlԥ keçirmiú ԥrԥblԥrlԥ ԥmԥkdaúl q etmԥk qal r. Buna görԥ dԥ Azԥrbaycan n feodal aristokratiyas n n (kԥndli kütlԥlԥri hԥlԥ bir yana dursun) islam dinini qԥbul etmԥsi prosesi çox tez baúa çatd , belԥ ki, cԥmi yüz il ԥrzindԥ, Abbasilԥrin hakimiyyԥt baú na keçmԥsi ilԥ islam dini zԥrdüútiliyi tamamilԥ s x úd rd 1 . Azԥrbaycanda yaln z ԥrԥb qoúunlar vԥ hakimiyyԥt idarԥlԥrinin ԥl çatd ra bilmԥdiyi da÷ rayonlar n n ԥhalisi qԥdim dinԥ inanmaqda davam edirdi, çünki ibn Xԥldunun sԥrrast söylԥdiyi f krinԥ görԥ, ԥrԥblԥr "da÷l q yerlԥrԥ deyil, düzԥnlik yerlԥrԥ basq n etmԥyԥ meyil göstԥrirlԥr, ona görԥ ki, bu xalq öz vԥhúiliyindԥn qarԥti, soy÷unçulu÷u vԥ viran etmԥyi sevir, da÷ yerlԥrindԥ isԥ bu mԥqsԥdԥ nail olmaq asan deyildir" 2 . Lakin qeyd etmԥliyik ki, ԥrԥblԥrin Azԥrbaycanda "Kitab-ԥhli" ilԥ mülayim rԥftar etmԥlԥrinin sԥbԥbi bir dԥ odur ki, onlar Bizans imperiyas na qarú mübarizԥdԥ hԥrbi ԥmԥliyyat meydan olan Zaqafqaziya vilayԥtlԥrinin strateji ԥhԥmiyyԥtini yaxú baúa düúürdülԥr. Buna görԥ dԥ iú÷alç ԥrԥblԥrin Zaqafqaziya ԥhalisi ilԥ, nԥ sԥbԥbԥ belԥ "dostcas na iltifatla" rԥftar etdiklԥrini baúa düúmԥk olar. ùimali Azԥrbaycanda da islam dini ԥvvԥlki xristian dilini s x úd r b aradan qald rma÷a baúlam úd , lakin Cԥnubi Azԥrbaycana nisbԥtԥn müsԥlmanlaúd rma prosesi burada uzun sürdü. Arranda islam dini birinci növbԥdԥ o qԥdԥr dԥ müqavimԥt göstԥrmԥdԥn ԥrԥblԥrԥ tabe olan yerli zadԥganlar tԥrԥfindԥn qԥbul olunurdu 3 , çünki 1 Yenԥ orada, sԥh. 18. 2 øbn Xԥldun, I, 125. 3 Ⱥ.ɘ.əɤɭɛɨɜɫɤɢɣ. ɂɪɚɤ ɧɚ ɝɪɚɧɢ VIII-IX ɜɜ., ɫɬɪ. 28. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|