100
vergini yüngüllԥúdirsin. Cԥnub padúah buna mԥmnuniyyԥtlԥ raz
oldu vԥ ԥmr etdi ki, vergi yükü üçdԥ bir yüngüllԥúdirilsin"
1
.
Tarixçinin verdiyi mԥlumata görԥ, Cavanúirin bütün
hökmranl ÷ onun ad na yaln z úöhrԥt vԥ iftixar qazand rd . "O, dörd
xalq n hakim padúahlar n n hörmԥt vԥ iftixar n qazanm úd "
2
, çünki
Arran iranl lar n, bizansl lar n, xԥzԥrlԥrin vԥ ԥrԥblԥrin qarԥtindԥn
mühaf zԥ edԥ bilmiúdi.
Gördüyümüz kimi, xԥlifԥ Müaviyԥ hԥlԥ Cavanúirin nüfuzu ilԥ
hesablaú b, Xilafԥtin úimal sԥrhԥdlԥrindԥ Arran n strateji mövqeyini,
hԥmin sԥrhԥdlԥri Bizans vԥ xԥzԥrlԥrin hücumlar ndan müdafiԥ etmԥk
üçün onun silahl qüvvԥlԥrindԥn istifadԥ etmԥk imkan n nԥzԥrԥ
alaraq, Arran n daxili müstԥqilliyinԥ toxunmam ú vԥ oradak ԥvvԥlki
qaydalar saxlam úd .
Xilafԥtdԥn bir vassal kimi as l olan Arran, ona yaln z bac
verir, lakin knyaz hakimiyyԥtini toxunulmaz úԥkildԥ saxlay rd .
østilalar n ilk dövründԥ ԥrԥb ordular n n hücumlar müxtԥlif
dԥlillԥrlԥ pԥrdԥlԥnirdi, guya Allah müsԥlmanlar Sasanilԥr øran vԥ
digԥr bütpԥrԥst ölkԥlԥrin qanuni varisi edibmiú: Allah "istԥdiyi adama
hakimiyyԥt verir vԥ (onu) istԥdiyi adamdan geri al r"
3
; øslam dinini
bütün yer üzԥrindԥ yaymaq laz md r vԥ nԥhayԥt, ԥrԥblԥr hԥr hans bir
ölkԥni iú÷al edԥndԥ, tabe etdiklԥri ölkԥ xalqlar n n can vԥ mal n hԥr
cür düúmԥndԥn qorumaq tԥԥhhüdünü öz öhdԥlԥrinԥ götürmԥlidirlԥr.
Ԥrԥb sԥrkԥrdԥlԥrinin tutduqlar ölkԥ vԥ úԥhԥrlԥrin ԥhalisi ilԥ
ba÷lad qlar müqavilԥlԥr, mԥhz yuxar da göstԥrilԥn tԥԥhhüdlԥrin
rԥsmԥn yaz ld ÷ sԥnԥdlԥrdir.
østila edilԥn ölkԥlԥrin ԥhalisi ԥrԥblԥrԥ düúmԥn nԥzԥri ilԥ
baxmay b onlar n gԥliúini öz ԥvvԥlki a÷alar tԥrԥfindԥn al nan a÷ r
vergidԥn vԥ edilԥn zülmdԥn qurtuluú kimi hesab etsinlԥr deyԥ hԥlԥ
xԥlifԥ Ԥbu Bԥkr (632-634) ԥrԥb istilalar n n ilk dövründԥ ԥrԥb
1
Yenԥ orada, sԥh. 160/128. K.P.Patkanovun tԥrcümԥsindԥ: "...o,
[Müaviyԥ] ԥmr etdi ki,vergi yükü yar yadԥk azald ls n, üçdԥ bir tԥlԥb olunsun".
2
Yenԥ orada, sԥh. 162/130
3
Quran, III, 25,
101
qoúunlar na belԥ ԥmr etmiúdi: "Düúmԥnlԥri úikԥst etmԥyin, nԥ kiçik
uúaqlar , nԥ çox qoca adamlar , nԥ dԥ qad nlar öldürmԥyin; xurma
a÷aclar n q r b yand rmay n; meyvԥ a÷aclar n tԥlԥf etmԥyin, yemԥk
üçün laz m olandan baúqa, qoyun, inԥk vԥ dԥvԥlԥri kԥsmԥyin. Siz,
hücrԥlԥrdԥ dini ayinlԥ mԥú÷ul olan adamlar n yan ndan keçԥcԥksiniz:
onlar rahat burax n vԥ mԥú÷ԥlԥlԥrinԥ mane olmay n"
1
. Sonra ԥmrdԥ
deyilir: "Sizi qԥbul edԥn hԥr bir úԥhԥr vԥ xalq ilԥ müqavilԥ ba÷lay n,
onlara verdiyiniz vԥdlԥrԥ sadiq olun, qoy onlar biz gԥlԥnԥdԥk ԥmԥl
etdiklԥri qayda vԥ qanunlarla yaúas nlar. Onlarla aran zda bir hԥdd
olmaq üçün bac qoyun ki, onlar öz din vԥ öz torpaqlar nda qals nlar.
Sizi qԥbul etmԥyԥnlԥrlԥ müharibԥ edin"
2
.
Ԥrԥb qoúunlar øranda Rey vԥ Qԥzvin úԥhԥrlԥrini iú÷al
etdikdԥn sonra Azԥrbaycana soxuldular, lakin Azԥrbaycan
qoúunlar n n úiddԥtli müqavimԥtinԥ rast gԥldilԥr. Azԥrbaycan
qoúunlar na mԥrzban øsfԥndiyar ibn Fԥrruxzad komandanl q edirdi; o,
Bacrԥvan, Maymԥd, Nariz, ùiz, Miyanԥc vԥ digԥr yerlԥrin
ԥhalisindԥn Ԥrdԥbildԥ böyük qoúun toplay b ԥrԥblԥrlԥ vuruúma÷a
giriúdi; vuruúma bir neçԥ gün davam etdi
3
. Lakin ԥrԥblԥr qԥlԥbԥ
qazand lar. øsfԥndiyar ԥsir al nd , amma onu öldürmԥdilԥr. O,
ԥrԥblԥrԥ dedi ki, Azԥrbaycan ԥhalisini tabe etmԥk çox çԥtin olacaqd r,
çünki ԥhali çoxlu qalas olan da÷larda gizlԥnԥcԥk vԥ oradan ԥrԥblԥrԥ
hücum edԥcԥkdir
4
. Çox keçmԥdԥn ԥrԥblԥr øsfԥndiyar n qardaú
Bԥhram n komandanl ÷ alt nda olan Azԥrbaycan qoúunlar n n
günlԥrlԥ davam edԥn hücumlar na tab gԥtirmԥli oldular
5
. Ԥrԥblԥr
yenidԥn qԥlԥbԥ çald lar; odur ki, ԥsirikdԥ olan øsfԥndiyar ԥrԥblԥrlԥ
aúa÷ dak mԥzmunda sülh müqavilԥsi ba÷lama÷a mԥcbur oldu:
1
Ԥt-Tԥbԥri, I, 1850. Müqayisԥ et: øbn ԥl-Ԥsir, II, 310.
2
ɂɡ ɚɧɨɧɢɦɧɨɣ ɫɢɪɢɣɫɤɨɣ ɯɪɨɧɢɤɢ, 1234 ɝ., ɫɬɪ. 27
3
Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 325-326; Yaqut, I, 173.
4
Ԥt-Tԥbԥri, I, 2660; øbn ԥl-Ԥsir, VII, 20
5
Ԥt-Tԥbԥri, 1,2661.
102
"Bismillahirrԥhmanir-rԥhim (Mԥrhԥmԥtli vԥ rԥhmdil Allah n
ad ilԥ). Bu sԥnԥd o barԥdԥdir ki, Utbԥ ibn Farkad, Ԥmir ԥl-Möminin
Ömԥr ibn ԥl-Xԥttab n caniúini (amili), Azԥrbaycan ԥhalisinԥ, onun
dԥrԥlԥrdԥ vԥ da÷larda, ucqarlarda vԥ sԥrhԥdlԥrdԥ olan bütün xalq na
ԥmin-amanl q (aman) bԥxú edir [ԥ'ta ԥhli Azԥrbaycan], hԥm onlar n
özlԥrinԥ, hԥm dԥ onlar n ԥmlak na, din vԥ ayinlԥrinԥ; bu úԥrtlԥ ki,
onlar öz var na görԥ cizyԥ versinlԥr; uúaqlar, qad nlar, daim xԥstԥ
olanlar, habelԥ heç bir vԥsaiti olmayan (úԥxslԥr) vԥ heç bir gԥliri
olmayan zahidlԥr isԥ can vergisindԥn azad olunurlar. [Bu
ԥminamanl q] onlara, hԥm dԥ onlarla birlikdԥ yaúayanlara verilir;
onlar da borcludurlar ki, müsԥlman qoúunundan olan müslimi (ԥrԥbi
– Z-B) bir gün bir gecԥ saxlay b yedirsinlԥr vԥ ona yol göstԥrsinlԥr.
Orduya götürülԥn adamdan hԥmin ilin vergisi al nm r, kim [ölkԥdԥ]
qal rsa, ölkԥni tԥrk etmԥyԥn adamlara verilԥn hüquqlar eynilԥ ona da
verilir. Ölkԥni tԥrk etmԥk istԥyԥnlԥr özlԥrinԥ tԥhlükԥsiz bir s ÷ nacaq
tap ncayadԥk onlara aman bԥxú edilir.
Bunu Cunadib yazm úd r, úahidlԥr isԥ Bukeyr ibn Abdullah
ԥl-Leysi vԥ Simak ibn Xaraúi ԥl-Ԥnsari olmuúlar. Hicri 18-ci il (b.e.
639-cu il)"
1 .
Bԥlazuri isԥ yaz r ki, "hicri 18-ci ildԥ Xuzeyfԥ ibn ԥl-Yԥmԥn
Azԥrbaycan dinc yol ilԥ istila edib, Azԥrbaycan ԥhalisi ad ndan
hԥrԥkԥt edԥn Azԥrbaycan mԥrzban ilԥ müqavilԥ ba÷lam úd r. Bu
müqavilԥyԥ görԥ mԥrzban "800 min dirhԥm vermԥyi öhdԥsinԥ
götürdü" ԥrԥblԥr isԥ öz tԥrԥfindԥn öhdԥlԥrinԥ alm úd lar ki, heç kԥsi
öldürmԥsinlԥr, ԥsir almas nlar, atԥúgԥdԥlԥri da÷ tmas nlar vԥ
Balasacan, Savalan vԥ Satrudan kürdlԥrini tԥqib etmԥsinlԥr. ùiz
ԥhalisinin öz bayramlar nda rԥqs etmԥsinԥ vԥ (keçmiúdԥ) icra
etdiklԥri hԥr iúi aç q görmԥlԥrinԥ mane olmas nlar"
2
. Bundan sonra
xԥlifԥ Ömԥr, Xuzeyfԥ ibn ԥl-Yԥmԥni vԥzifԥsindԥn götürdü vԥ Utbԥ
ibn Farkad Azԥrbaycana caniúin tԥyin etdi.
1
Ԥt-Tԥbԥri, I, 2662. Müqavilԥnin tarixi hicri 18-ci ildir, lakin ԥt-Tԥbԥridԥ
"Hicri 22-ci il hadisԥlԥri" bölmԥsindԥ verilmiúdir. øbn ԥl-Ԥsirdԥ müqavilԥnin mԥtni
yoxdur.
2
Ԥl-Bԥlazuri, 326; ԥl-Yaqut, I, 173.
Dostları ilə paylaş: |