133
vilayԥt vԥ kԥndlԥri tutdular, qԥnimԥt vԥ çoxlu ԥsir ԥlԥ keçirib, öz
ölkԥlԥrinԥ getdilԥr"
1
.
Bu vuruúmada bütün üç ölkԥ qoúunlar n n inadl
müqavimԥtinԥ baxmayaraq, xԥzԥrlԥr böyük qԥlԥbԥ qazand lar.
Belԥliklԥ, onlar "Albaniya ilԥ bu yax nlarda ԥmԥlԥ gԥlmiú dini
ԥlaqԥlԥri unudaraq"
2
ԥrԥblԥrin bu ölkԥ üzԥrindԥki nԥzarԥtinin
zԥiflԥmԥsindԥn istifadԥ edib yenidԥn Arrana, sonra da Gürcüstan vԥ
Ermԥnistana növbԥti da÷ d c basq n etdilԥr
3
.
Bu zaman Xilafԥtdԥ xԥlifԥ taxt üstündԥ daxili çԥkiúmԥ vԥ
vuruúmalar gedirdi. Xԥlifԥ ԥleyhdar Ԥbd-ul-lah ibn ԥz-Zübeyrin
üsyan yat r ld qdan sonra hakimiyyԥt baú na Mԥrvanilԥr sülalԥsinin
banisi I Mԥrvan keçdi. Mԥrvan cԥmi bir il hakimiyyԥt baú nda dayana
bildi (684-685), sonra onun o÷lu Ԥbd-ül-Malik (685-705) xԥlifԥ
oldu. Mԥhz bu qar ú q zamanda "errnԥnilԥr, gürcülԥr vԥ a÷vanlar 30
illik itaԥtdԥn sonra {ԥrԥblԥrԥ} daha vergi vermԥdilԥr"
4
.
Xԥlifԥ Ԥbd-ül-Malik 685-ci ildԥ imperator II Yustinianla
bar ú q ba÷lad ; hԥmin bar ú ÷a görԥ, Arran, Gürcüstan vԥ
Ermԥnistandan al nan vergi Xilafԥt ilԥ Bizans aras nda bԥrabԥr
bölünmԥyԥ baúlad
5
. Zaqafqaziya hԥr iki qüdrԥtli rԥqib üçün nüfuz
dairԥsi oldu; onlardan hԥr biri burada istԥdiyi kimi hԥrԥkԥt edirdi:
hücum edir, rԥhmsizliklԥ qarԥt edir vԥ ԥhalini ԥsarԥt alt na al r, maddi
nemԥtlԥri mԥhv edirdi. Mԥsԥlԥn, 688-ci ildԥ II Yustinian Ermԥnistana
çox böyük qoúun göndԥrdi; bunlar da 25 mahal talan etdi vԥ 8 min
ailԥni qul kimi satd
6
. Sonrak 689-cu ildԥ Ermԥnistana yenidԥn
hücum etdilԥr; bu dԥfԥ hücum iki tԥrԥfdԥn: - hԥm Bizans, hԥm dԥ
1
Gevond, sԥh. 10; Asagik, sԥh. 72, 91; Vardan, sԥh 90; K.Qandzaketsi,
sԥh. 39
2
D.M.Dunlop, p. 60; History..., p. 270.
3
Xԥzԥrlԥrlԥ ԥrԥblԥr aras nda xԥlifԥ Ԥbd-üI-Malikin hökmranl ÷ ndan
baúlayaraq 710-cu ilԥdԥk edilԥn müharibԥlԥr haqq nda b a x: F.Gabrieli. le califfato
di Hisman, p. 74-85; A. H.V.Togan. Ibn Fadlan, p. 296-298.
4
Gevond, sԥh. 9-10.
5
ɘ.Ʉɭɥɚɤɨɜɫɤɢɣ. ɂɫɬɨɪɢɹ ȼɧɡɚɧɬɢɢ, III, ɫɬɪ. 251.
6
Asogik. sԥh. 72; Gevond, sԥh. 10-11
134
Xilafԥt tԥrԥfindԥn edildi vԥ Ermԥnistana yenidԥn dԥhúԥtli fԥlakԥt üz
verdi
1
.
689-690-c illԥrdԥ Zaqafqaziya ölkԥlԥrinԥ qarú ikinci hԥrbi
sԥfԥrԥ II Yustinian özü baúç l q etdi. O öz qoúunlar n üç dԥstԥyԥ
böldü vԥ bunlar Gürcüstan, Arran vԥ Ermԥnistana göndԥrdi. II
Yustinian "bu ölkԥlԥrin bütün knyazlar n öz yan na ça÷ rd ; onlar da
heç istԥmԥdiklԥri halda onun yan na gԥlmԥyԥ mԥcbur oldular: II
Yustinian bԥzi knyazlar özü ilԥ apard , digԥrlԥrindԥn tԥlԥb etdi ki, öz
o÷lanlar n onun yan nda girov qoysunlar. Bԥzi knyazlara isԥ
hԥdiyyԥlԥr verib, onlar ad çԥkilԥn ölkԥlԥrin hökmdar tԥyin etdi:
Nersesi... Ermԥnistan hökmdar , ikinci knyaz A÷van padúah , patrisi
Varazdat [Varaz-Trdat ] ekzarx etdi, onlara kömԥk üçün 30 min
qoúun verdi, özü isԥ Konstantinopola qay td
2
.
Belԥliklԥ, Ԥbd-ül-Malik vԥ II Yustinian aras nda bar ú q
haqq nda ba÷lanan saziú nԥticԥsindԥ, Arran "üç xalqa: xԥzԥrlԥrԥ,
taciklԥrԥ [Xilafԥtԥ] vԥ yunanlara [Bizansa] bac verirdi"
3
.
I Varaz-Trdat xԥzԥrlԥrlԥ münasibԥti nizama sald qdan sonra
bu qԥrara gԥldi ki, Bizansa dözülmԥz dԥrԥcԥdԥ a÷ r bac daha
vermԥsin, çünki bu bac üzündԥn "bԥrk s x nt çԥkirdi"
4
. Bu mԥqsԥdlԥ
mԥqsԥdlԥ o, iki o÷lu Haciq vԥ Vardan ilԥ birlikdԥ dan ú q aparmaq
üçün 699-cu ildԥ ildԥ Konstantinopola getdi. Burada II Yustinian
onlar qalaya sald , buna gorԥ ki, I Varaz-Trdat Xilafԥt ilԥ
yax nlaúm ú vԥ Bizansla hԥr bir ԥlaqԥni kԥsmiúdi. II Yustinian I
Varaz-Trdat n o÷lanlar n öz yan nda girov saxlad , knyaz n özünü dԥ
geri buraxmay b, 704-cü ilԥdԥk 5 il Konstantinopolda saxlad .
Bu zaman Arranda elԥ bir hadisԥ baú verdi ki, Xilafԥtin bu iúԥ
bilavasitԥ qar úmas na sԥbԥb oldu. Xalkedon dini tԥliminin ard nca
gedԥn Girdiman yepiskopu Nerses Bakur I Varaz-Trdat n arvad
1
Yenԥ orada. Müqayisԥ et: Feofan, sԥh. 267.
2
Asogik, sԥh. 72.
3
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 253.
4
ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 253/203.
135
Spraman dilԥ tutub "özünün A÷van patriarxl ÷ na dԥvԥt olunmas n "
ondan xahiú edԥ bildi, çünki Yeliazar ölԥndԥn sonra (688-ci ildԥ)
katolikos taxt boú qalm úd . Varaz-Trdat Bizansda olanda Nerses bu
qԥrara gԥldi ki, knyaz n Xilafԥtlԥ yax nlaúmaq siyasԥtinin ԥleyhinԥ
ç xs n vԥ Konstantinopola tabe olma÷a davam etsin. Lakin knyaz
ùeroy baúda olmaqla Arran n bir qrup nüfuzlu feodallar
xalkedonçulu÷un qat düúmԥni olduqlar na görԥ buna mane oldular.
Xԥlifԥ Ԥbd-ül-Malik Ermԥnistan katolikosu ølyan n
mԥktubunu ald qdan sonra, Bԥrdԥdԥ dini y ÷ ncaq ça÷ rmas n ona
ԥmr etdi; bu y ÷ ncaqda Nerses, Bakur xԥlifԥ nümayԥndԥsinin
hüzurunda mürtԥd elan olundu, knyaz arvad Sprama isԥ qalaya
sal nd . Bundan ԥlavԥ, xԥlifԥ bir çox Arran knyazlar n n xüsusi
siyah ya al nmas n ԥmr etdi, ona görԥ ki, "ԥgԥr onlardan biri diof zit
olarsa, q l nc vԥ ԥsarԥtlԥ mԥhv edilmԥlidir"
1
.
704-cü ildԥ knyaz I Varaz-Trdat Arrana qay td vԥ bu
zamandan Arran Xilafԥtdԥn as l bir vassal oldu. Ölkԥ "ancaq
taciklԥrԥ [ԥrԥblԥrԥ]"
2
bac vermԥyԥ baúlad , çünki bu vaxt Ԥrԥb-
Bizans müharibԥlԥrinin baúlanmas ilԥ ԥlaqԥdar olaraq Ermԥnistana
Mԥhԥmmԥd ibn Mԥrvan n komandanl ÷ alt nla ԥrԥb qoúunlar
göndԥrilmiúdi. Ԥrԥblԥrin cԥza dԥstԥsi Arrana da göndԥrilmiúdi.
Mԥhԥmmԥd ibn Mԥrvan burada knyaz ùeroyu vԥ ona yax n olan
adamlar tutub Taron vasitԥsilԥ Dԥmԥúqԥ göndԥrdi
3
.
Knyaz I Varaz-Trdat n
4
hökmranl ÷ ndan baúlayaraq Arran
hԥtta öz vassall ÷ n da itirdi. Ölkԥdԥ xԥlifԥnin caniúinlԥri tam
hökmran olma÷a baúlad lar. Knyaz vԥ katolikos caniúinlԥrin yan nda
bir növ mԥúvԥrԥtçi oldular; onlar müstԥqil surԥtdԥ daha heç bir qԥrar
qԥbul edԥ bilmirdilԥr.
1
Yenԥ orada, sԥh. 246-247/197-198.
2
Yenԥ orada, sԥh. 253/203.
3
Yenԥ orada, sԥh. 259-260.
4
I Varaz-Trdat n vԥfat tarixi mԥnbԥdԥ göstԥrilmir, Yaln z deyilir ki,
"...bu Varaz-Trdat n günlԥrindԥ A÷vaniya içԥrisindԥ dԥhúԥtli acl q oldu". ɂɫɬɨɪɢɹ
Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 253-254.
Dostları ilə paylaş: |