Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ

127

digԥr vilayԥtlԥrdԥ isԥ Alban dili X ԥsrdԥn sonra yox olma÷a baúlad .

Lakin qriqoryanlaúd rma prosesi albanlar n kԥskin müqavimԥtinԥ rast

gԥldi, buna görԥ dԥ bu çox uzun sürdü. XIII ԥsrdԥ Gԥncԥdԥ yaúam ú

Kirakos Qandzaketsi yaz r ki, "...ermԥni dilini yaln z Alban

"rԥislԥrinin" ԥksԥriyyԥti, yԥni zadԥganlar bilir vԥ bu dildԥ dan ú rd .

Demԥli, hԥtta XIII ԥsrdԥ Arran ԥhalisinin ham s  ermԥni dilini bilmir

vԥ öz ana dilindԥ dan ú rd . Bunu S.T.Yeremyan da tԥsdiq edir vԥ bu

nԥticԥyԥ gԥlir ki, "Alban ԥdԥbiyyat " yenԥ dԥ (!) yaúay rd "

1

.

Arran n da÷l q vilayԥt vԥ rayonlar  olan Sünik

2

, Arsax,

Xaçen, ùԥki, Girdiman ԥhalisi ilԥ indiki Gԥncԥ, øsmay ll , Qԥbԥlԥ,

O÷uz rayonlar n n vԥ Azԥrbaycan Respublikas n n bir s ra digԥr

rayonlar n ԥhalisi, hԥmçinin Ermԥnistan Respublikas nda Sisian,

Basarkeçԥr vԥ digԥr rayonlar n bԥzi kԥnd yerlԥrinin ԥhalisi indi

ermԥni olsa da, bu ԥhalinin adԥt vԥ ԥnԥnԥlԥri, qonúuluqda yaúayan vԥ

ata-babalar  müxtԥlif sԥbԥblԥr üzündԥn müsԥlman olan

azԥrbaycanl lar n adԥt vԥ ԥnԥnԥlԥrinin eynidir. Bu rayonlar n ԥhalisi

mԥhz onlard r ki, “ermԥni dini kilsԥsinԥ qoúulmuú vԥ ermԥnilԥrlԥ

qar úm úlar”

3

.

ø.P.Petruúevski haql  olaraq göstԥrir ki, ermԥni kilsԥsi

Albaniyada "ölkԥni ermԥnilԥúdirmԥk alԥti olmuúdur. Onun bu rolu

VIII ԥsrin baúlan÷ c ndan etibarԥn xüsusilԥ nԥzԥrԥ çarp r, yԥni o

zamandan sonrak  ermԥni monof zit katolikosu Yegi xalkedonçuluq

edԥn Alban katolikosu Nersesi (Bakuru) ԥrԥb xԥlifԥsinin kömԥyi ilԥ

devirmiúdi vԥ Albaniyada ruhanilԥr vԥ knyazlar n bir hissԥsinin,

Alban kilsԥsinin ermԥni kilsԥsindԥn müstԥqilliyini qorumaq cԥhdini

ԥks etdirԥn xalkedonçuluq (pravoslav, yunanpԥrԥst, gürcüpԥrԥst)

hԥrԥkat  ermԥnipԥrԥst monof zitlԥr tԥrԥf ndԥn yat r lm úd r"

4

.

N.Y.Marr da vaxtilԥ göstԥrmiúdir ki, Albaniya ԥrԥb

xԥlifԥlԥrinin kömԥyi ilԥ "Ermԥnistan n antixalkedon kilsԥsinin ԥlinԥ

1

Yenԥ orada, sԥh. 329.

2

Sünikin Alban vilayԥti olmas  barԥdԥ b a x: Feofon.

3

A.øohannesyan. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh, 130.

4

ɂ.ɉ.ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣ. Ɉ ɞɨɯɪɢɫɬɢɚɧɫɤɢɯ ɜɟɪɨɜɚɧɢɹɯ ɤɪɟɫɬɶɹɧ

ɇɚɝɨɪɧɨɝɨ Ʉɚɪɚɛɚɯɚ, ɫɬɪ. 8.

---

128

keçmiúdir"

1

. Ruhanilԥrin baú na ԥl qoyub onlar  keúiúliyԥ keçirmԥk

hüququ Alban katolikoslar ndan ermԥni katolikoslar na keçdi vԥ

bundan sonra Arranda xalkedonçulu÷a rԥ÷bԥt bԥslԥyԥnlԥr "q l ncla vԥ

ԥsarԥtdԥ mԥhv edilmԥli"

2

 idi.  Tԥdqiqatç lar n  bir  hissԥsi  aras nda

geniú yay lan "ermԥni Albaniyas ", "ermԥni albanlar "

3

 kimi adlar elԥ

buradan törԥmiúdir.

Belԥliklԥ, ayd n olur ki, nԥ Arsax vԥ nԥ dԥ ԥhalisi

ermԥnilԥúdirilmiú albanlardan, haz rda isԥ ermԥnilԥrdԥn ibarԥt olan

digԥr vilayԥt vԥ rayonlar "heç bir zaman ermԥni mԥdԥniyyԥti

mԥrkԥzlԥrinԥ mԥnsub olmam úd r. Ermԥni kilsԥsi heç olmazsa

Sünikdԥ Orbeli naxararlar  dövründԥ vԥ ondan sonra göstԥrdiyi

mԥdԥni tԥsiri Arran xalqlar n n ermԥnilԥúmiú nԥsillԥri aras nda

göstԥrԥ bilmԥmiúdir."

4

Belԥliklԥ, ermԥni kilsԥsi "Albaniyan n bütün kilsԥlԥrindԥ

sülh"ü yaln z yadelli iú÷alç lar n kömԥyi ilԥ bԥrqԥrar etmiúdi

5

.

Ermԥni katolikoslu÷u vԥ naxararlar n n mԥnafeyi hԥr dԥfԥ tԥlԥb

etdikdԥ ermԥni kilsԥsi hԥmiúԥ yadelli iú÷alç lar n kömԥyinԥ ԥl at r,

1

ɇ.ə.Ɇɚɪɪ. Ⱥɪɤɚɭɧ, ɦɨɧɝɨɥɶɫɤɨɟ ɧɚɡɜɚɧɢɟ ɯɪɢɫɬɢɚɧ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ

ɜɨɩɪɨɫɨɦ ɨɛ ɚɪɦɹɧɚɯ-ɯɚɥɤɟɞɨɧɢɬɚɯ, ɬ.XIII, 1906, ɫɬɪ. 7.

2

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 240-247/192-198.

3

Ʉ.ɉ.ɉɚɬɤɚɧɨɜ. ȼɚɧɫɤɢɟ ɧɚɞɩɢɫɢ ɢ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɢɯ ɞɥɹ ɢɫɬɨɪɢɢ

ɉɟɪɟɞɧɟɣ Ⱥɡɢɢ, ɫɬɪ. 338-339.

4

ø.P.Petruúevski. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh. 13. B a x: ɇ.Ⱥɞɨɧɰ. Ⱥɪɦɟɧɢɹ

ɜ ɷɩɨɯɭ ɘɫɬɢɧɢɚɧɚ (ɫɬɪ. 225): "Arsax hԥmiúԥ ermԥni tԥsiri dairԥsindԥn kԥnarda

olmuúdur". Belԥ fikirlԥr söylԥndiyi halda, baúa düúmԥk olmur, nԥ sԥbԥbԥ

A.L.Yakobson, mԥsԥ-lԥn, iddia edir ki, Arsax (vԥ Xaçen) qԥdim ermԥni

vilayԥtlԥridir (vԥ ya knyazl qlar d r), halbuki onun özü Alban Qandzasar

mԥbԥdindԥn (monast r ndan deyil) bԥhs edԥrkԥn tԥsdiq edir ki, bu mԥbԥd "XIX

ԥsrԥdԥk Alban katolikosunun kafedras  olmuúdur (b a x

Ⱥ.Ʌ.əɤɨɛɫɨɧ. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɚɪɦɹɧɫɤɨɝɨ ɫɪɟɞɧɟɜɟɤɨɜɨɝɨ ɡɨɞɱɟɫɬɜɚ, ɫɬɪ. 144)

5

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 247.

---

129

"xaç bayra÷  ilԥ öz yolu üzԥrindԥ tarixi Aqvaniya vԥ onun bir hissԥsi

olan Qaraba÷ (Arsax) xalqlar n " yox edirdi

1

.

N.Vartapetov qeyd etdiyi kimi, ermԥni kilsԥsi "hԥmiúԥ özü

üçün yeni úԥraitԥ bacar qla uy÷unlaú rd  vԥ siyasi vԥziyyԥtdԥn as l

olaraq, Sԥfԥvilԥrԥ, sonra da rus çar na qulluq göstԥrirdi; necԥ ki,

vaxtilԥ eynilԥ hԥmin qaydada hԥrԥkԥt edib Bizans imperatorlar ,

øran n Sasani úahlar , ԥrԥb xԥlifԥlԥri, monqollar vԥ digԥrlԥri

qarú s nda baú ԥymiúdi"

2

.

3. Azԥrbaycan Ԥmԥvilԥr xilafԥti tԥrkibindԥ

(VIII ԥsrin I yar s )

Tԥxminԥn 681-ci ildԥ knyaz Cavanúir bizanspԥrԥst ԥhvali-

ruhiyyԥli Arran knyazlar n n gizli qԥsdi nԥticԥsindԥ öldürüldü

3

.

Knyaz Cavanúir öldürülԥndԥn sonra, Arran knyazl q taxt n  ԥlԥ

keçirmԥk üstündԥ ölkԥdԥ daxili çԥkiúmԥ vԥ vuruúmalar baúland ; bu

çԥkiúmԥdԥ knyazlar vԥ ruhanilԥrdԥn baúqa, "silahl  camaat" da iútirak

edirdi

4

. Xalq kütlԥlԥrini sakitlԥúdirmԥk üçün, paytaxt úԥhԥri Bԥrdԥyԥ

zadԥgan nԥsillԥrinin baúç lar , hökmdarlar, caniúinlԥr, ԥyanlar,

naxararlar vԥ ölkԥnin h ԥr yerindԥn knyazlar topland lar; onlar

katolikos Yeliazarla birlikdԥ vԥliԥhd seçmԥk barԥsindԥ

mԥslԥhԥtlԥúmԥyԥ baúlad lar. Onlar "raz laúd lar ki, [taxta] baú

naxararlardan birini, imperatorun verdiyi ekskonsul [apoipat] titulu

1

Ⱥ.ɋ.ȼɚɪɬɚɩɟɬɨɜ. Ʉ ɜɨɩɪɨɫɭ ɨɛ ɢɫɬɨɪɢɱɟɫɤɨɦ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɢ

ɯɪɢɫɬɢɚɧɫɤɢɯ ɩɚɦɹɬɧɢɤɨɜ ɇɚɪɨɞɧɨɝɨ Ʉɚɪɚɛɚɯɚ, ɜ I; yenԥ onun: ɏɪɢɫɬɢɚɧɫɤɢɟ

ɩɚɦɹɬɧɢɤɢ Ʉɚɪɚɛɚɯɚ, ɥ. 9.

2

Ⱥ.ɋ.ȼɚɪɬɚɩɟɬɨɜ. ɏɪɢɫɬɢɚɧɫɤɢɟ ɩɚɦɹɬɧɢɤɢ Ʉɚɪɚɛɚɯɚ, ɫɬɪ. 11

3

Bu ԥhvalat, Alp ølitverin komandanl ÷  ilԥ xԥzԥrlԥrin ölkԥyԥ basq n ndan

bir az ԥvvԥl,  681-ci ilin 9 iyun-23 dekabr aras nda vԥ yԥqin 680-c  ilin

sentyabr ndan sonra baú vermiúdir. B a x: ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 185.

4

ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 182/145.

---