Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
223 təyin olunmuş bir mirzə məşğul olurdu. Həmin mirzə divanın üzvlərindən biri idi (415,452). İrəvan xanlığında maaflardan təşkil olunmuş qoşunlar da fəaliyyət göstərirdi. Maaflar hər hansı vergi və mükəlləfiyyətdən azad idilər və şəxsən hərbi işlə məşğul olurdular. Maaflıq irsən keçirdi. Onlar qoşunun əsas hissəsini təşkil etməklə bərabər, polis rolunu da yerinə yetirirdilər (157,470; 147,391; 184, c.1, səh.85; 231,46). Hüseynqulu xanın dövründə azarbay canlı qarapapaq tayfası maaf rolunu oynamışdı. Yuxarıda göstərild- iyi kimi, sərdar tərəfindən İrəvan xanlığının müxtəlif sərhəd ərazilərində y erləşdirilən və sərhəddi qoruyan bu tayfa heç bir vergi vermirdi (415,450; 174,51-52). Lakin Az ərbaycanın bəzi xanlıqlarından fərqli olaraq İrəvan xanlığında nə qədər maaf ailəsinin yaşaması haqqında mənbələrdə məluma- ta rast gəlmədik. Bunun səbəbi «İrəvan xanlığı Rusiya dövləti tərəfindən i şğal olunarkən aparılan kameral təsvir zamanı maafların vergiverənlər təbəqəsinə qatılmaları idi» (184, c.1, səh.87). Qeyri-nizami qoşun isə müharibələr ərəfəsində xanın əmri ilə mahal naibləri, elbəyilər və iri bəylərin səfərbərliyə aldıqları yerli əhalidən top- lanırdı. İrəvan xanlığında qeyri-nizami qoşunun əsas özəyi elatlardan ibarət idi. 1829-1832-ci illər kameral təsvirə görə, ayrı-ayrı elatlar Hüseynqulu xanın dövründə lazım olduqda 3.600 nəfərlik süvari dəstə toplaya bilirdı (415,457,1130). Əsasən süvari dəstələrdən ibarət olan bu qüvvələr mü haribələr dövründə öz cəsarəti ilə düşmənə böyük zərbələr vururdu. İrəvan xanlarının müxtəlif dövrlərdə döyüş meydanına çıxardığı qo şunun sayını nəzərdən keçirək. XVIII əsrin 80-ci illərin məlumatına görə, İrəvan xanı döyüş meydanına 5 minə qədər hərbi qüvvə çıxara bilirdi (82,17). Lakin İrəvan xanları müharibələr dövründə lazım oluqda yerli əhalinin və köçəri elatların hesabına qoşunun sayını daha da artırırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan qalasında saxlanılan qarnizonun tərkibi 2, 3, bəzən də 5 min nəfərə çatırdı (411,154; 52,21; 185,28). Bundan əlavə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın qoşunlarının İrəvana hücumu zamanı Məhəmməd xan mövcud silahlı qüvvələrindən əlavə, yerli əhalidən 7 min nəfərlik qoşun toplamışdı (67,64-65). Başqa bir məlumata görə, qraf Qudoviçin başçılığı ilə rus qoşunu İrəvan qalasına hücum edərkən Hüseynqulu xan qardaşı Həsən xanın komandanlığı altında 2 minə qədər yerli İrəvan qoşun hissələrini qalada saxlayaraq, özü 5 minə qədər qoşunla Gərni çayı keçərək keçilməz Vedi dərəsinə çəkilmişdi (105,243-244). İrəvanlılar fövqəladə hallarda laz ım gəldikdə döyüş meydanına 14.000-dən çox qoşun toplaya bilirdi (355,627). Beləliklə, elatlardan toplanmış əhali ilə birlikdə müharibə 224 dövrü ndə İrəvan xanları döyüş meydanına 14.000-ə qədər qoşun çıxara bilirdi. Xan hərbi qüvvələrin baş komandanı idi. Lakin qoşuna başçılıq xanın özü tərəfindən təyin edilmiş ailə üzvlərindən ən bacarıqlısına həvalə edilirdi. Məsələn, İrəvanın tanınmış xanlarından biri olan Hüseynəli xan məktubların birində oğlunun (Qulaməli-E.Q.) İrəvan qoşunlarının sərkərdəsi təyin edilməsi haqqında yazırdı (39,88-89). Hüseynqulu xanın dövründə isə qar daşı Həsən xan İrəvan qoşununa komandanlıq etmişdi (415,451). Qalalar İrəvan xanlığının hərbi müdafiəsində qalalar böyük rol oynamışdı. Xanlığın uzunömürlü olmasının bir səbəbi də onun möhkəm qalalara malik olması idi. Bu qalalardan ən möhtəşəmi İrəvan qalası idi. Əsrlər böyu İrəvana gələn səyyahlar, diplomatlar, dövlət adamları və s. İrəvan qalası haqqında ətraflı məlumatlar vermişlər. Maraqlıdır ki, qala haqqında verimiş bu ay rı-ayrı məlumatlar bir-birini tamamlayır. Qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan qalası hərbi məqsədlər üçün tikilmişdi. Düşmənin uzunmüddətli hücumundan qorunmaq üçün qalada hər şey nəzərə alınmış, əvvəlcə Çux- ursəd hakimlərinin və sonra isə İrəvan xanlarının iqamətgahı burada yer- ləşmişdi. İrəvan qalası uzun illər irəvanlıların qəhrəmanlıq simvoluna çev rilmişdi. O, müxtəlif illərdə xanlığa müdaxilənin qarşısını almasında böyük rol oy namış və alınmaz qalaya çevrilmişdi. 1813-cü ildə İranda fəaliyyət göstərən ingilis səfirliyinin katibi Moryer İrəvanda olarkən Hüseynqulu xan fəxrlə qala haqqında demişdi: «Əgər Avropanın üç və yax- ud dörd ölkəsi birləşərək bu qalanı tutmaq istəsələr, onlar onsuz da heç nəyə nail olmazlar v ə əli boş qayıdarlar» (189,274). Deyilmiş bu söz İrəvan qal- asına verilmiş ən gözəl qiymət idi. İrəvan qalası 1583-cü ildə osmanlılar tərəfindən tikilmişdi (134,486). Osmanlı mənbələri bu qalanın tikilmə tarixini ətraflı şərh etmişlər. Qala Səfəvi hakimi Məhəmməd Toxmaq xan Ustaclının sarayı ətrafında ucaldılmışdı. Qalanın tikilmə tarixinə toxunan İbrahim Əfəndi Peçevi yaz ırdı: «1583-cü ildə osmanlı ordusu dayanacaqdan dayanacağa keçərək Rəvan dairəsinə gəlib çatır… Ədalətli sərdar (Fərhad paşa-E.Q.) Rəvan şəhərinə daxil olaraq qala tikməyə başlayır. O, mərkəzdə yerləşən Tokmaq xanın sarayının ətrafında böyük və möhkəm qala ucaldır. Qalanın tikintisinə 45 gün vaxt sərf edilir (235,58-59). Məşhur osmanlı səyyahı Ö.Çələbi bu hadisəni daha ətraflı təsvir edərək qeyd edirdi: «Vəzir Fərhad paşa İrəvana hücum edərək onu tutur. Zəngi çayının sahilində 150.000 islam qoşunu cənubdan şimala uzanan böyük quyu qazaraq 45 günün ərzində qalanın ti- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|