Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
227 səyyah A.Qakstqauzen yazırdı ki, «..mən xan sarayının yerləşdiyi qalaya baş çəkdim. Qala böyük tənəzzülə uğramışdı. Xan sarayı bərbad halda idi… Rus məmurlarının toxunulmaz tarixi binalara və abidələrə nadir hallarda canı yanırdı (122,230-231). Məmurların bu cür abidələrə düşmən münasi- bətini bir rus məmuru da etiraf edirdi: «Bizim hakimlər heç nəyə baxmadan be lə abidələri köhnəlmiş və yararsız hesab edərək yer üzündən silməyə çalışırdılar» (177,448). İrəvan xanlığında ikinci ən böyük qala Sərdərabad qalası idi. Qala 1810-cu ildə Hüseynqulu xan tərəfindən əsası qoyulmuş (415,255), 1815-si ildə tikilib başa çatdırılmışdı (171,106). İrəvan qalası kimi bu qala da dü şmən hücumlarından qorunmaq üçün hərbi məqsədlə tikilmişdi. Qala böyük strateji əhəmiyyətə malik idi. Bu haqda 1826-1827-ci illər mü haribəsinin iştirakçısı M.E.Koçebu yazırdı: «Sərdarabad qalası İrəvandan 50 verst qərbdə, Talından Eçmiədzinə və Araz çayı sahili boyunca keçən əsas yolun bir neçə verstliyində yerləşirdi. Deyirlər ki, İrəvan sərdarı bir neçə il əvvəl ətrafda yerləşən kəndləri qorumaq üçün bu qalanı tikdirib. Lakin qala bir çox cəhətdən əhəmiyyətlidir. Təcili yardım üçün İrəvan qal- ası uzaqda yerləşdiyindən, o (qala-E.T.) İrəvan xanlığının bizimlə və tü- rklərlə həmsərhəd olan hissəsini, habelə Araz çayından keçən ən yaxşı bərəni, Maku və Xoya gedən əsas yolu qoruyurdu. Sərdərabad qalası dairəvi qü lləsi olan, çiy kərpicdən tikilmiş divarlarla əhatə olunmuşdu. Onun ətrafında xəndək qazılmışdı. Qala düz yerdə yerləşirdi. O, bulaq suyu ilə təmin olunurdu, çünki Arazdan bura az sayda arx və kanal çəkilmişdi. Keçmiş Sərdərabad kəndinin əhalisi qalaya köçürülmüşdü. Burada 22 top və 3 min nəfərlik qarnizon saxlanılırdı. Qalanın rəisi Həsən xan və nəvəsi idi» (185,28). Sərdarabad qalası haqqında verilən digər məlumatlar da maraqlıdır. Bu məlumatlar M.E.Koçebunun məlumatını təsdiqləyir və bir qədər ətraflı təsvir edilir. Göstərilir ki, Sərdərabad qalası Arazın sol sahilində, demək olar ki, dördbucaqlı formada düzən yerdə tikilmiş və dairəsi 4 verst olan və üç tərəfdən qüllələrə malik hündür və qalın ikiqat divarla əhatə olunmuşdu. Çöl div arı daha qalın və hündür idi. Qüllələrdən 6-ı çöl, 4-ü isə iç divarda y erləşirdi. Qalanın cənub tərəfi birqat divara malik idi. Bu tərəfdə salınmış bağ geniş və sıx olduğundan qalaya yaxınlaşmaq çətin olurdu. Bütün hərbi qalalarda olduğu kimi, Sərdərabad qalasının ətrafı da xəndəklə əhatə olun- muşdu (201, c.4 ,səh.292; 177,113; 115,564; 417,314-315). Qalada xan saray ı və 700 ev vardı (201, c.4, səh.292). Qalaya Araz çayından çəkilmiş su kanalı həm suvarma, həm də əhalini içməli su ilə təchiz edirdi. Bundan əlavə, mühasirə dövründə bu kanalın qarşısını kəsmək və yönünü dəyişmək 228 mümkün olduğundan, hər etimala qarşı bir neçə quyu və çarhovuz kanalın suyu ilə doldurularaq hazır saxlanılırdı (177,113-114). İrəvan xanlığında adı çəkilən möhtəşəm qalalarla bərabər, kiçik qala- lar da mövcud olmuşdu. Bu qalacıqlardan «Keşikçi və yaxud Gözətçi qala» sını, «Qara qala» və «İmamverdi» qalalarını göstərmək lazımdır (208,862; 326,453). Lakin bu qalalar haqqıda məlumat əldə etmək mümkün olmadı. Görünür bu qalalar çox kiçik olduğundan bir o qədər də nəzərə çarpmamışdı. Yalnız «Keşikçi qala»sı haqqında haqqında az da olsa məlu- mat əldə etmək mümkün olmuşdur. Bu qala da osmanlılar tərəfindən ti- kilmişdi. Zəngi çayının sağ sahilində yerləşən bu qalanın tikilməsi haqqında A. Təbrizli maraqlı məlumat verərək yazır ki, 1603-cü ildə I Şah Abbas Təbrizi geri aldıqdan sonra osmanlılar şah qoşununun təzyiqləri altında Naxçıvana və oradan da İrəvana geri çəkilmişdi. İrəvana gələn osmanlı qoşunu İrəvan qalasının cənub hissəsində, ona yaxın yerdə daha bir qala tik ərək ətrafına hasar çəkmişdi (134,50). Qala sonradan «Keşikçi qalası» adını almışdı. Lakin qala haqqında bir qədər ətraflı məlumat verən fransız səyyahı J.Şardən olmuşdu. O, qeyd edir ki, «İrəvan qalasının şimal tərəfində ( cənub-şərqdə-E.Q.) yerləşən təpədə kiçik bir qala da vardı. Aralarındakı məsafə min addım olardı. O, ikiqat divarla və artilleriya ilə möhkəmləşdirilmişdir. Orada 200 adam yerləşə bilərdi. Onun adı «Keçi qala» sıdır» (52,21). (Qeyd etmək lazımdır ki, J.Şardənin səyahəinaməsini az ərbaycan dilinə tərcümə edən müəllif «Keşikçi qalası»nı «Keçi qala»sı kimi tərcümə etmişdir- E.Q.). Beləliklə, İrəvan xanlığının hərbi-müdafiə işində qalalar misilsiz əhəmiyyətə malik olmuşdur. Xüsusilə, İrəvan və eləcə də Sərdərabad qala- ları düşmən müdaxiləsinin qarşısını almasında, uzunmüddətli mühasirəyə davam gətirməsində və düşməni acınacaqlı vəziyyətə salmasında böyük rol oy namışdı. Xanlığın davamlı və uzunömürlü olmasının bir səbəbi də, möhtəşəm qalalara malik olmasında idi. IV FƏSİL İRƏVAN XANLIĞININ İQTİSADİ VƏZİYYƏTİ 4.1. Kənd təsərrüfatı Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti, müxtəlif iqlimin və bol sulu çayların olması İrəvan xanlığında iqtisadiyyatın təməlini təşkil edən kənd Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|