41
araşdırılmışdır. Beləliklə, alman dilində daha çox modal
fellər sahəsində tədqiqatlar aparılmışdır [114].
Azərbaycan dilçiliyində isə modal sözlər ön plana
çəkilmiş, fel formalarının modallığı sonralar araşdırılmağa
başlanmışdır.
Sonralar R.Qrosse özündən əvvəlki tədqiqatçıları dildə
modallıq kateqoriyasını yalnız modal fellərlə bağladıqları
üçün tənqid etmiş, digər leksik-qrammatik vasitələrin də
öyrənilməsini zəruri hesab etmişdir [184].
1.2. Germanşünaslıqda modallıq kateqoriyasının
tədqiqi.
Yuxarıda germanşünaslıqda modallıq kateqoriyasının
öyrənilməsinin əsas istiqamətləri barədə məlumat verilmişdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, german dillərində modallığın
qrammatik və leksik ifadə vasitələri də özünəməxsusluqları
ilə seçilir. Məsələn, məlum olduğu kimi, ingilis dilində can
(could), may (might), must, ought, need, should, shall, will,
would, dare felləri modal fellər adlanır.
Bu fellər əsas məna daşıyan felin ifadə etdiyi hərəkətin
mümkün, qeyri-mümkün, məcburi, vacib, məsləhət olunan,
şübhəli olduğunu göstərmək üçün işlədilir. Bunlardan daha
çox işlək olan can feli fiziki bacarıq, qadirlik və şəraitdən
asılı olaraq hərəkətin mümkün olub-olmadığını, qadağan və
icazə bildirir. Must feli infinitivlə işlənərkən işin görülməsinin
vacib olduğunu bildirir və həmçinin əmr və ya məsləhət
ifadə edir. May feli məsdərlə işlənərək icazə mənasını ifadə
edir. Elə həmin fel “Simple infinitiv” və “Perfect infinitiv”lə
işlənərsə fərziyyə və güman bildirir. Should feli mənəvi borc,
məsləhət, icrası vacib olan və ya vacib olmayan hərəkəti
göstərmək üçün işlədilir. Ought feli də should felinin ifadə
etdiyi mənanı verir. Shall modal fel kimi müraciət edilən
adamın fikrini bilmək, əmr, xəbərdarlıq və vəd ifadə etmək
üçün işlədilir. Modal mənada will niyyət, xahiş, arzu, vəd
bildirir. Dare feli bir şeyi etməyə cəsarəti olmaq mənasını
verir. Need modallıq mənasında zərurət bildir və daha çox
sual və inkar cümlələrdə işlənir [39, s.159-167; 40, s.75-79).
Azərbaycan dilində analoci funksiyanı təsdiqedici modal
sözlər (əlbəttə, həqiqətən, doğrudan, şübhəsiz, şəksiz),
42
yekunlaşdırıcı sözlər
(deməli, qısası, beləliklə,
ümumiyyətlə, nəticədə), ehtimal bildirən sözlər (bəlkə,
yəqin, deyəsən, ehtimal ki, güman ki, sanki, elə bil ki) və s.
leksik vahidlər yerinə yetirir. Qrammatik cəhətdən isə
modallıq həm də fel formaları və şəkilləri ilə ifadə olunur.
İki konkret dilin (ingilis və Azərbaycan) materialları
əsasında nəzərdən keçirdiyimiz situasiya bu dillərin daxil
olduğu dil ailələrində də (german və türk dilləri) müxtəlif
variantlarda təkrar olunur.
German dillərində modallıq müxtəlif tədqiqatçılar
tərəfindən fərqli aspektlərdən araşdırılmışdır. V.Admoni,
Ş.Balli, V.Qak, M.Qrepa; E.Qulıqa, E.Şendels, L.Ermolaeva,
E.Zveryeva, K.Kruşelnitskaya, O.Moskalskaya, V.Panfilov,
N.Petrov, A.Smirnitski, M.Blox, L.Xandvoort, C.Kats, C.Fo-
dor, Zommerfeldt, İ.Brinkmann, V.Bondarenko, V.Qureviç,
E.Qulıqa, M.Natanzon, D.Ştellinq, Y.Erben, S.Borkaçov və
bir çox başqaları alman, ingilis, eləcə də qismən roman
dillərin də istinad etməklə modallığın linqvistik, məntiqi,
fəlsəfi mahiyyətini açıqlamaq sahəsində araşdırmalar
aparmışlar [51; 52; 60; 61; 81; 84; 87; 100; 104; 121; 134;
136; 147; 171; 193; 190; 106; 173; 71; 89; 86; 164; 182;
73].
Germanşünaslıqda modallığın ifadəsinin analitik və
sintetik üsullarının tədqiqi məsələsi mühüm, həlli vacib
problemlərdən hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu
məsələ linqvistik olmaqla bərabər həm də fəlsəfi-məntiqi
səciyyə daşıyır. Bu konsepsiyanın əsasında modallığın
cümlə səviyyəsində araşdırma obyekti seçilməsi durur.
Cümlədə modal məna növlərinin müəyyənləşdirilməsi
cümlə modallığı məsələsinin öyrənilməsi baxımından
əhəmiyyətlidir. Modal cümlənin təhlili göstərir ki, modallıq
anlayışına çox vaxt aşağıdakılar aid edilir: reallıq, irreallıq,
emosionallıq, ekspressivlik, təsdiq, inkar, şübhə, ehtimal,
etibarlılıq, müsbətlik, həqiqilik, mümkünlük, gerçəklik,
zərurilik, vaciblik, niyyət, arzu, təhlükə, vasitəlik, məlumat,
təsirgöstərmə, qeyri-şərtlik, səbəb-nəticə, məqsəd,
müqayisə-qiymətləndirmə və s. daxildir. Bu mənalar çox
vaxt mexaniki şəkildə subyektiv kateqoriyalarla
müəyyənləşdirilir. Yuxarıda sadalanan modal mənalar
43
bəzən kəsişir, bir-birini istisna etmir, beləliklə anlayış,
məna və s. təsnifinin elmi-məntiqi prinsipləri pozulur. Hətta,
yuxarıda göstərilənlərin bəziləri modal məna hesab
olunmur, başqa sözlə onlar modallıq baxımından
səciyyələndirilmirlər. Lakin, tədqiqatçıların əksəriyyəti iki
qrup modallığın mövcudluğunu qəbul edirlər:
- mümkünlük, gerçəklik və zərurilik;
- şübhə, problematiklik (üstünlük, ehtimal) və qətilik;
Məlum olduğu kimi, formal məntiqdə təfəkkür forması
kimi modal hökmün mahiyyətinin izahında iki nöqteyi-nəzər
əsas götürülür. Onların birincisinə görə məntiqi hökmlər
mümkünlük, gerçəklik və zərurilik kimi təsnif edilir. Belə
hesab edilir ki, haqqında hökm verilən əşya ilə onun
əlamətləri arasında mümkünlük, gerçəklik və ya zərurilik
münasibətləri ola bilər. İkinci nöqteyi-nəzərə görə əşya və
hadisə barədə mühakimələr gerçək və ehtimali anlayışlara
bölünürlər.
Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq belə nəticəyə
gəlmək olar ki, modallıq cümlə məzmununda özünü
göstərən obyektiv əlaqələri (obyektiv modallıq) və danışanın
nöqteyi-nəzərindən təsvir edilən ələqəni (subyektiv
əlaqələri) əks etdirən dil kateqoriyasıdır. Obyektiv modallıq
fikir predmeti ilə onun əlamətlərinin münasibətlərinin
səciyyəsi ilə, cümlədə öz əksini tapmış obyektiv əlaqələrin,
mümkün əlaqələrin əks olunması ilə müəyyənləşir.
Cümlə məzmunun bu və ya digər gerçəklik dərəcəsini
bildirən mənalar subyektiv modallığın mənalarını bildirir.
Obyektiv və subyektiv modal mənaları müxtəlifcinslidir və
öz məzmunlarına görə bir-birinə zidd deyillər. Onların
məcmuyu cümlənin modal səciyyəsinin komponentlərini
təşkil edirlər.
Obyektiv və subyektiv modallığın növlərini nəzərdən
keçirək. Gerçəklik mənalarından fərqli olaraq modallıq
kateqoriyasının mümkünlük və zərurilik mənaları eynicinsli
deyil. Onların iki əsas mənası xüsusi olaraq fərqləndirilir: 1)
aletik (ontoloci) mümkünlük və zərurilik – bu zaman təbiət
və cəmiyyətin real şəraiti, eləcə də insanın fiziki və psixi
vəziyyəti əsas götürülür; 2) deontik (normativ) mümkünlük
və zərurilik – isə cəmiyyətin normativləri, o cümlədən
Dostları ilə paylaş: |