50
alman
dilindəki “Sir wird glücklich gewesen sein” “O, mən
buna əminəm, xoşbəxt idi” kimi tərcümə olunur. Əslində isə
həmin cümlənin tərcüməsi bu şəkildə olmalıdır:
O, xoşbəxt
olmalı idi və xoşbəxt idi.
Germanşünaslıqda mühüm problemlərdən biri də modal
ədatların semantik təbiətinin hərtərəfli təhlilidir. Modal
ədatların semantik təbiətini tam izah etmək üçün onların
qrammatik mahiyyətini aşkarlamaq lazımdır. Alman dilində
modal ədatlar cümlənin xəbərinə birləşib, onun strukturuna
daxil olur, xəbərlə subyektiv modal mənalı yeni konstruksiya
əmələ gətirir. Deməli, modal ədat
xəbərin mühüm struktur
elementinə çevrilir, beləliklə cümlənin aparıcı komponenti
kimi subyektiv-modal mənalı cümlənin sintaktik funksiyasını
yerinə yetirir. Beləliklə, modal hissəcik qrammatik formanın
bir hissəsinə çevrilir.
Modal hissəcikli cümlənin subyektiv-modal mənası nədən
ibarətdir? Məlum olduğu kimi modallığın iki tipi vardır:
obyektiv və subyektiv. Emosional-dəyərləndirmə mənası da
subyektiv modallığa aid edilir. Bu iki modallıq tipi arasında
fərq orasındadır ki, onlarda kommunikativlik mənası müxtəlif
dərəcələrdə özünü göstərir. Obyektiv modallıq verilmiş
situasiyada mövcud əlaqələri göstərir. Subyektiv modallıq
deyilən fikrin gerçəklik dərəcəsini, danışanın
qiymətləndirmə-dəyərləndirmə səviyyəsini əks etdirir.
Emosional-dəyərləndirmə mənası ilə birlikdə subyektiv
modallıq obyektiv modallığa nisbətən ikincidir [120, s.50-
58).
Məlum olduğu kimi, bu və ya digər qrammatik formanın
obyektiv məna strukturunu müəyyənləşdirmək olduqca
mürəkkəbdir. Emosiya tipləri dilin struktur-semantik
vahidlərinə ayrılmadığı üçün onların mənasını müəyyən-
ləşdirmək daha çətindir. Məsələn, qəzəb, narazılıq, sevinc,
dəhşət hissləri
həmişə eyni səbəbdən doğmur, onları
şərtləndirən səbəblər də müxtəlif situasiyalarda, müxtəlif
vasitələrlə ifadə olunur. Təbiidir ki, onların nitq aktında
təzahürü də müxtəlif formalarla düzəlmiş olur. Bütün
göstərilənlərə baxmayaraq çox çətin müşahidə olunan
subyektiv-modallığın semantik mənasını tədqiq etmək
mümkündür. Bu zaman cümlənin leksik-qrammatik
51
parametrlərinə istinad etmək olar. Leksik-qrammatik
parametrlər subyektiv interpretasiyanı məhdudlaşdırır.
Tədqiqat prosesində ayrıca
üzvlə ifadə olunmuş cümlə
deyil, onun kommunikativ tipinə, xəbərin leksik qrammatik
səciyyələrinə, həmin cümlənin üzvündən əvvəlki və sonrakı
cümlələrlə sintaktik əlaqələrinə diqqət yetirmək lazımdır.
Qonşu cümlələrlə əlaqə struktur baxımdan və leksik
tamlanmaya görə ola bilər.
Subyektiv-modal cümlələr çox vaxt başlanğıc replika
olmadan yarana bilərlər. Belə cümlələrin mənası situasiyada
məlum olur. Situasiya da belə cümlələrin strukturunu və
leksik tərkibini müəyyənləşdirir. Bu qəbildən olan cümlələri
üç obyektiv-modal tipə ayırmaq olar:
1) təsdiq; 2) əmr; 3)
sual.
Təsdiq formada olan obyektiv
modal cümlə çərçivəsində
subyektiv-modal məna tipi cümlənin strukturundan və feli
xəbərin semantikasından asılı olur. Alman dilində
sein+predikative, havon felləri ilə ifadə olunmuş xəbərlərdə
danışanın real hadisənin baş verməsinə əminliyi, eləcə də
müxtəlif emosiyalar
(qəzəb, təlaş, narazılıq, təəccüb və s.)
ifadə olunur. Modal felli xəbərlərdən ibarət cümlələrdə
danışan
əminlik və mümkünlük (können), arzu (wollen),
zərurilik (sollen, müssen), icazə (dürfen, mögen, lassen)
bildirir. Bu cümlələrdə xəbər infinitivlə ifadə olunur.
Göstərilən cümlə tiplərində arzu mənası hiss olunur.
Dəyərləndirmə və hissləri
ifadə edən fellərlə düzələn
cümlələrdə
(Glauben, Wissen, Kennen, Denken, Ahnen,
Sehen, Hören) danışan xəbərdə ifadə olunmuş hadisənin
realığına əminlik bildirir.
Əmr şəklində obyektiv modal cümlələrdə baş verəcək və
baş verməyəcək hadisəyə görə tələb, xahiş, əmr,
xəbərdaretmə, yalvarış, çağırış hiss olunur. Rus dilində bu
qəbildən olan cümlələrdə
da, nu a nu, tolğko, uce, vse-taki
kimi ədatlar işlənir.
Sual cümlələri modal hissəciklərlə daha zəngindirlər.
Onların subyektiv-modal mənaları əsasən aşağıda
göstərilənlərlə müəyyənləşir:
a) sual cümlələrinin tipi ilə (xüsusi və ümumi sual
cümlələr);
52
b) feli xəbərin semantikası ilə.
Xüsusi sual cümlələrində xəbər
çox vaxt emosional
reaksiyaya səbəb olan fellə, subyektiv dəyərləndirmə felləri
machen, tun, haben, sein eləcə də modal fellərlə düzəlir.
Rus dilində xüsusi sual cümlələri
da, ce, kto ilə düzəlir.
Müəllif nitqində danışanın emosiyalarının istiqamətləri
göstərilir. Emosional reaksiya doğuran hərəkətlərin miqdarı
məhdud olduğu üçün belə sual cümlələrində xəbər
funksiyasında çıxış edən fellərin də miqdarı az olur. Çünki,
belə hadisələr insanın görmə, eşitmə və duyğu orqanları
tərəfindən qəbul edilə bilməlidir.
Xüsusi sual cümlələri, öndə gələn replikasız işləndiyi və
danışanın həmsöhbətinin
hərəkətinə və ya baş vermiş
situasiyaya münasibətini ifadə etdiyi üçün öz strukturuna və
leksik tamlığına görə eynidir:
a) xəbər həmişə indiki zamanda olur, çünki danışan
gördüyü, eşitdiyi və ya hiss etdiyi emosiyalarını ifadə edir;
b) xəbər danışanın emosional reaksiyasını ifadə edən
fellərlə və ya ən ümumi, fərqləndirilməyən hərəkət və ya
hadisələri bildirən (haben, sein, tun machen) modal fellərlə
ifadə olunur;
c) cümlələr geniş, həmcins cümlələrlə
mürəkkəbləşdirilmiş, mürəkkəb olmamalıdırlar;
ç) cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri zərf, zərf-ədat, zərf-
isim, isim-sözönü birləşmələri ilə ifadə olunurlar.
Bu prinsiplə modal hissəciklərlə əmələ gələn çoxlu cümlə
tipləri yaranmış olur. Bu subyektiv-modal mənaların onların
sintaktik-strukturundan və leksik tamlığından ayrılmaz
olduğu xüsusi cümlə tipləridir. Dialoq nitqində başqa mətn-
lərə nisbətən daha çox qrammatika ilə leksikanın qarşılıqlı
əlaqələri hiss olunur: müəyyən qrammatik formalar yalnız
müəyyən leksik vahidlərdə mövcud olur.
Alman dilində ümumi sual cümlələrində xəbər
funksiyasında aşağıdakı fellər çıxış edir:
1) subyektiv
dəyərləndirmə (glauben, denken, meinen və s.) 2) hiss,
təsəvvür (sehen, hören, merken və s.), 3) modal fellər, 4)
digər fellər.