6
G İ R İ Ş
Mövzunun aktuallığı. İngilis
və Azərbaycan dillərində
modallıq kateqoriyasının müqayisəli tədqiqi bir çox cəhətdən
aktualdır. Bunlardan birincisi ingilis dilinin tətbiqi sahələrinin
Azərbaycanda yayılmasının genişlənməsi amilidir. İngilis dili
özünün çoxmillətli auditoriyası ilə Azərbaycan gerçəkliyi ilə
üzbəüz dayanmış və qarşılıqlı anlaşma situasiyası
yaratmışdır. İkinci mühüm amil Azərbaycan xalqının və
dövlətinin dünya iqtisadi, siyasi və mədəni sisteminə
getdikcə daha artıq inteqrasiya olunması ilə əlaqədardır.
Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra
müstəqillik əldə etmiş bir
çox ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanın da bu sahədəki
axtarışları bir neçə istiqamətdə gedir. Bu prosesin uğurlu
alınması Azərbaycan ilə xarici dünyanın qarşılıqlı
anlaşılmasının, qavranılmasının ilkin şərtlərini tələb edir.
Qarşılıqlı anlaşma isə müəyyən dərəcədə müvafiq dil
şüurları arasında təmas nöqtələrinin, təmas sahələrinin
olması ilə bağlıdır. Belə təmas
nöqtələri əhəmiyyətli
dərəcədə modallıq kateqoriyasının dərindən tədqiqi, hər iki
dildə modal mənaların və onların təzahür formalarının aşkar
olunmasını vacib edir. Məsələ burasındadır ki, modallıq
kateqoriyası müxtəlifsistemli dillərdə ünsiyyəti təmin edən
ən mühüm dil hadisələrindəndir. Bu kateqoriya dilin ifadə
planından tutmuş onun məzmun planınadək, dilin
adlandırma (işaretmə) funksiyasından tutmuş onun
ifadəetmə (kommunikativ) funksiyasına
qədər bir çox
məsələləri əhatə edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis dilində modallıq
kateqoriyası elmi-nəzəri cəhətdən kifayət qədər
öyrənilmişdir. Bu mövzuda həm fəlsəfi-məntiqi, həm də
linqvistik mövqedən yazılmış əsərlər xeyli çoxdur. Belə bir
vəziyyət ingilis dilinin beynəlxalq ünsiyyət rolu ilə bilavasitə
bağlıdır.
Təəssüflə demək lazımdır ki,
Azərbaycan dili bu barədə
diqqət mərkəzində olmamışdır. Cümlənin məqsəd və
intonasiyaya görə növləri məsələsi istisna olmaq şərtilə, sırf
Azərbaycan dili materialları əsasında yazılmış tədqiqat
işlərində modallıq məsələsinə sadəcə olaraq rast gəlmirik.
7
İngilis və Azərbaycan dillərinin müvafiq ikidilli
auditoriyalarda tədris edilməsi, gündəlik ünsiyyət isə bu
kateqoriyanın qarşılıqlı-müqayisəli şəkildə öyrənilmədən
qənaətbəxş hesab edilə bilməz. Bu baxımdan yanaşdıqda
Azərbaycan dilində modallığın öyrənilməsi xüsusi aktuallıq
kəsb edir. Bu sahədə tədqiqat
aparmaq üçün ingilis dilində
modal mənaların ifadə üsulları bir növ çıxış nöqtəsi rolunu
oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis və Azərbaycan
dillərinin müxtəlifsistemli dillər olmalarına baxmayaraq bu
dillər arasında modal mənalar sahəsində ümumiliklər
müşahidə olunur.
Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın əsas
məqsədi modallıq kateqoriyasının strateci və məhəlli ifadə
üsullarını ayırd etmək, bu
sahədə Azərbaycan və ingilis
dillərinin müasir səviyyələrinə məxsus olan materiallardan
çıxış etməklə həmin dillərin malik olduğu prosodik, leksik,
morfoloci və sintaktik üsulları müəyyənləşdirmək və onları
qarşılıqlı-müqayisəli surətdə öyrənməkdir. Bu məqsədə
çatmaq üçün tədqiqatda aşağıdakı məsələlərin həllinə
diqqət yetirilmişdir:
- germanşünaslıqda, Azərbaycan dilçiliyində
və
ümumtürkoloci dilçilikdə modallıq kateqoriyasının
tədqiq
edilməsi vəziyyətini və səviyyəsini müəyyənləşdirmək;
- modallıq kateqoriyasının fəlsəfi-məntiqi və linqvistik-
qrammatik mahiyyəti ilə bağlı elmi nəzəri mənbələri
nəzərdən keçirməklə ümumiləşdirmələr aparmaq;
- fəlsəfi və linqvistik modallıq bölgüsündən çıxış edərək
obyektiv reallıq, təfəkkür və dilin qarşılıqlı əlaqələri
baxımından ingilis, Azərbaycan, türkoloci və ümumi
dilçilikdə irəli sürülən elmi-nəzəri müddəaları
ümumiləşdirmək;
- müxtəlifsistemli german və türk dillərində modallıq
kateqoriyasının tədqiq edilmə metodikasındakı istiqamətləri
üzə çıxarmaq;
- müxtəlifsistemli ingilis
və Azərbaycan dillərinin
materialları
əsasında modallığı funksional-semantik
kateqoriya kimi tədqiqata cəlb etmək;
- modallıq kateqoriyasının fəlsəfi-məntiqi, linqvistik
cəhətdən kifayət qədər öyrənildiyi german dilləri üçün əldə