Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
225 mənşəcə fellərlə bağlı olmayanlar da vardır: di, da/də, ha və s. Di bir yerə otur, qulaq as, deyim ki, hardan tapmışam… (M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi-xəsis, 104). Hə, di başlayın! (V.Babanlı. Vicdan susanda, 10). Keçin, qabaqda əyləşin, də! (M.Süleymanov. Dağlar qoynunda fırtına,61). Bu xalq da sənin kimi vətəndaşdır, da! (C.Cabbarlı. Almaz). Ancaq sən də gələndə bu saçlarını daramağı yaddan çıxarma, ha! (S.Qədirzadə. Seçilmiş əsərləri, 83) Ədə, kişi, bunu sənə etibar eləyirəm, itirməzsən, ha! (F.Kərimzadə. Qarlı aşırım, 15). Misallardan gördüyümüz kimi, cümlələrdəki əsas fellərə di ədatı qabaqdan, da/də və ha ədatları axırdan yanaşır (qoşulur). Arzu modallığının ədatla ifadəsi Azərbaycan dilində arzu modal mənası əsasən felin arzu şəkli ilə ifadə olunur. Felin arzu şəklinin iki forması məlumdur: 1) -a/ə şəkilçisi ilə düzələn sadə forma (alam, görəm); 2) -a/-ə+idi bağlaması ilə düzələn mürəkkəb forma (alaydım, görəydim). Biz burada həmin iki forma arasındakı məna fərqi məsələsini bir kənara qoyuruq. Bizim müşahidələrimizə görə, arzu bildirən ədatlar məhz ikinci forma ilə işlənir. Barı ədatı Barı, Rüstəmin yazıb-yaratmasına imkan veriləydi”! (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 86). Barı, nənəmə yazığı gələydi! (S.Hacıyev. Xatirələr dil açır, 125). Kaş ədatı Nola, bir evdə qalaydım qaravaş, Verməyəydiz məni bu əbləhə, kaş! (Sabir. Hop-hopnamə, 173). Kaş, şəhərdə qalıb, ondan bir xəbər gözləyəydim! (S.S.Axundov. Nurəddin, 27). Kaş öləydim, səni dərdə salmayaydım! (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 64). Kaş ədatı ki bağlayıcısı ilə də işlənir. 226 Kaş ki, heç çevirməyəydi! (Mir Cəlal. Dirilən adam, SƏ, 28). Təki ədatı Bu ədat daha çox danışıq dilinə xasdır. O əksər hallarda felin əmr şəkli, az-az hallarda isə felin arzu şəklinin mürəkkəb forması ilə işlənir. Məsələn: Təki, ağıllı, sədaqətli olsun, Gülşad (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 26). Təki, elə olsun, nə deyirəm, ay qardaş?! (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər,49). Gördüyümüz kimi, təki ədatı işləndiyi cümlələrin xəbəri olan felin əmr şəklinin mənasını zəiflədir, onu əmretmədən çıxarıb, arzu, istək, dilək mənasına yaxınlaşdırır. Əlimizdə olan materiallar içərisində təki ədatının arzu şəklinin mürəkkəb forması ilə işlənməsinə də təsadüf edirik. Təki doğru çıxaydı! (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 183). Bircə ədatı Arzu modal mənası ilə əlaqədar olaraq işlənən bu ədat təcridetmə çaları da bildirir. Bircə, bu yerlərə su çəkilsəydi, dərdim olmazdı! (Ə.İsayev. Göyərçin pərvazlanır, 17). Bircə, mən bu ağacdan qorxmazdım (Ə.Hacıyeva. O günlərə baxıram, 15). Bircə ədatının cümlədə işlənməsi təkcə şərt şəklinin mürəkkəb forması və arzu şəklinin mürəkkəb forması ilə məhdudlaşmır. O, felin əmr şəkli ilə də işlənir [10, s.303]. 3. Modallığın ara cümlə və əlavələrlə ifadəsi. Sintaksis sahəsində modallıq aşağıdakı üsullarla ifadə olunur. Birincisi, daxiledici sözlərin köməyi ilə. Bu, ilk növbədə qiymətləndirmə bildirən sözlərin köməyi ilə mürəkkəb cümlələrin qurulması şəklində özünü göstərir. Məsələn: Yaxşı ki, bunu yadıma saldın! Nə yaxşı, vaxtında gəlib-çıxdın! Təəssüf ki, bu gün mənim vaxtım yoxdur (işim var). Yoxsa mütləq sizinlə gedərdim. İkincisi, modallığın sırf sintaktik ifadə vasitələri sırasına ara cümlələr, daxiledici cümlələr və əlavə, qoşma tərkiblər daxildir. Bunlardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik. 227 1. Ümid etmək, ümidvar (olmaq) ifadələrinin köməyi ilə modallığın ifadə olunması. Həmin sözlər baş cümlənin xəbəri olur, özü də indiki zamanı bildirir, budaq cümlənin xəbəri isə gələcək zamanı bildirir. Ümid edirəm ki, hələ Milliylə çox görüşəcəksiz (Z.Ağayev. Dünyanın düz vaxtı, 55). 2. Məlumata qiymət verməklə modallığın ifadə olunması. Biz onu yaxşı bilirik ki, Siz bizə xəyanət edən adamlardan deyilsiniz (C.Məmmədquluzadə. Kişmiş oyunu, 94). Əlbəttə, Fazilə də, Cavanşir də bilirdi ki, əslində lap doğrusu bu idi ki, var – Kərki kişinin acığı tutub, öz səksən yaşına (Elçin, SƏ, I, 84). Əslinə baxsan, nökərlərin araçılıq eləməyi zahir üçün idi (Mir Cəlal. Bir gəncin manifesti, 19). Əslinə baxsan, o da yaman qəribsəyir (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 131). Aydın məsələ idi ki, bu həyət həmişə çox adamlı, beləcə gur olmamışdı (Elçin. SƏ, I, 99). Qəribə bu idi ki, Şamxal evlənmişdi (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 92). Zərər o idi ki, Dilşadın adının ləkələnməsinə, kənddə bir para söz-söhbətin gəzməsinə, qızının indiyə qədər dul qalmasına […] səbəb olmuşdu (N.Nağıyev. Həsrət, 41). Söz yox ki, Ağarəşid hampalığına, belinin xəncərinə, qolunun qüvvətinə, sözünün kəsərinə arxalananda da təkə- təklikdə Mərdanın üstünə gələ bilməzdi (Mir Cəlal. Bir gəncin manifesti, 27). Amma gözünə döndüyüm arvad, acıqcan belə deyirəm, usta tərpənib, özünü ona tutdurmur (V.Babanlı). Birinci dəfə olduğu üçün şiddətli töhmətlə keçiniblər (bunu Asif bilmirdi) (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 39). 3. Məlumatın mənbəyini dəqiqləşdirməklə bağlı olan modallığın ifadəsi. Bu qəbildən olan modallıq daha çox şifahi mənbələrə əsaslanır. Məsələn: Həmidə xəbər tutmuşdu ki, - əslində atasının dediyi idi – Tiflisin əlyazmaları evində gürcü əlifbası ilə yazılmış Azərbaycan bayatıları saxlanılır (B.Bayramov. Karvan yolu, 337). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|