Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
219 Odur, uşaqlar da gəldilər (H.Sarabski. Köhnə Bakı, 62). Odur ki, əvvəlcə özündən asılı olmayaraq “ata” deyə çağırmaq istədi (S.Hacıyev. Xatirələr dil açır, 128). Elədir ədatı Elədir, insanı tərbiyə etmək, dəyişdirmək çətindir (Ə.Babayeva. Səni axtarıram, 55). Elədir ədatı daha çox cümlə (əvəzi) kimi işlənir: Elədir. Bunların hər ilməsini atanda xəyalımdan min fikir gəlib keçirdi (İ.Əfəndiyev. Bahar suları, 179). Elədir, amma kimi inandırasan? (N.Babayev. Babam, nənəm, atam, anam və biz, 244). -Elədir, -deyə Əhməd sakitcə cavab verdi (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 124). İnkar modallığının ədatla ifadəsi İnkar modallığı yox, xeyr, heç inkar ədatları ilə ifadə olunur. Yox ədatı Həmin ədat inkar ədatı kimi hə təsdiq ədatına qarşı durur, ancaq neytral məqamda işlənməsinə görə onun tam eynidir. Yox ədatı, hə, bəli, xeyr ədatları kimi, həm cümlə əvəzi kimi, həm də cümlənin tərkib hissəsi kimi işlənir. Yox, bu səs ona tanış deyil (G.Fəzli. Yeddi ulduzlu səma). Yox, qısa olmaz (Ə.Babayeva. Səni axtarıram, 4). Yox, lap yaxşıdır (İ.Şıxlı. Dəli Kür). Yox ədatı təkrar olunaraq da işlənir. Yox, yox, Mənsurə, söhbətini elə, fikrim səndədir (S.Qədirzadə. SƏ, 162). Xeyr ədatı Xeyr ədatı nəzakət məqamında inkar modallığı bildirir. Xeyr, nə Sabit müəllim belə güman edirdi, nə də mən belə düşünürəm (N.Babayev. Babam, nənəm, atam, anam və biz, 232). Xeyr, ay qız, qoy, sözümü qurtarım, sonra sən danışarsan (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 225). Həmçinin müq.et: Xeyr, o otağın çölə pəncərəsi belə yoxdur (M.S.Ordubadi. Dumanlı Təbriz, 222). Heç ədatı 220 Bu ədat ritorik sual və nəqli cümlədə işlənib, cümlənin ümumi məzmununu qüvvətləndirir. Heç dəxli var mətləbə?! -deyə üzünü yana tutub deyindi (S.Qədirzadə. SƏ, 14). Buna heç şübhə yoxdur, Seyfi əmi (M.Əliyev. Torpağın ətri, 150). Kefini heç pozub-eləmə, əşi! (V.Babanlı. Vicdan susanda, 47). Sual modallığının ədatla ifadəsi Sual modallığı Azərbaycan dilində sual ədatlarının işlənməsini zəruri edir. Sual mənasının ifadəsində mühüm yerlərdən birini sual ədatları tutur. -mı 4 ədatı Bu ədat cümlədə özündən qabaq gələn sözə qoşulub sual mənasını qüvvətləndirir. Azərbaycan dilində -mı 4 ədatı yeganə ədatdır ki, şəkilçi vəziyyətində işlənir. Nə əmr?! Atları görmədən əmr verə bilərəmmi?! (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 150). Baharın bunu deməyə haqqı varmı? (Mir Cəlal. Bir gəncin manifesti, 10). Bəs ədatı Bəs ədatı ya ayrı-ayrı cümlə üzvlərinin, ya da bütövlükdə cümlənin mənasını qüvvətləndirir. Aşağıdakı misallarda müvafiq sözlər (cümlə üzvləri) kursivlə veriləcəkdir. Burada da oxumasam, bəs harada oxuyacağam?! (H.Sarabski. Köhnə Bakı, 102). -Bəs, ay yoldaş, -deyə onu saxladı, -mən bunu hara köçürüm? (Əfqan. Həsrət də bir vüsaldır, 268). Bəs sən, oğlum, yatmayacaqsan? (S.S.Axundov. Qaraca qız, 125). Bəs kəndimizin klubunda necə, qızlar oğlanlarla birlikdə toplaşırlar? (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 64). Məgər ədatı Həmin ədat ritorik sual cümlələrində işlənərək, emosionallığın bir qədər də artmasına kömək edir. Məgər mənim özümün pulum var?! (M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi-xəsis, 102). Mən məgər belə çirkinəm ki, məni ona oxşadırsan?! (H.Sarabski. Köhnə Bakı, 76). 221 Məgər özünə kişi deyən şəxs kişiyə layiq olmayan sifətlərlə barışa bilərmi? (N.Babayev. Adamın özü və sözü, 6). Yəni ədatı Həmin ədat mənşəcə yəni izahedici bağlayıcısı ilə bağlıdır. Ona görə də o, cümlədə suala əlavə dəlil-sübut axtarışı çaları verir. Sonra otağa baxmışdı: yəni, o iclas bura yerləşməz görəsən? (Hidayət. Sabaha çox var, 18). Yəni, Nurcabbar bilmir bunu? (İ.Məlikzadə. Günəşli payız, 87). Sual modallığının bu tipi də təsdiq məqsədi güdür. Bu, normativ qrammatikadan yaxşı məlum olan ritorik sualdır. Həmin məqamda sual ədatı sual mənasının qüvvətlənməsinə, onunla birlikdə isə təsdiq mənasının ifadəsinə xidmət etmiş olur. Bir qədər bundan qabaq M.F.Axundovdan verdiyimiz misal “Məgər mənim özümün pulum var?!” “Mənim özümün də pulum yoxdur” deməkdir. Həmin modal məna başqa ədatların işləndiyi sual cümlələrində də özünü göstərir. Yəni, bundan asan nə var?! (M.F.Axundov.Hekayəti-xırs- quldurbasan, 57) =Bundan asan heç nə yoxdur”. Bütün bunlar Əhmədin kələyi deyilmi? Elə keçən il Cahandar ağanı baş-beyindən çıxarıb Əşrəfi oxumağa göndərtdirən də bu deyilmi? (İ.Şıxlı. Dəli Kür,129). Funksional təbəddülatın bütün başqa hallarında olduğu kimi, burada da ibarənin ifadə və məzmun planları arasında uyğunsuzluq vardır; o, ifadə cəhətindən sual, məzmun baxımındansa təsdiq (nəqletmə) bildirir. Əmr modallığının ədatlarla ifadəsi Əmr modallığı əsasən felin əmr şəkli ilə ifadə olunur. Sintaktik səviyyədə bu modallığa əmr cümlələri müvafiq gəlir. Bununla yanaşı, modallığın həmin növündə əmr ədatlarından da istifadə olunur. Bildiyimiz kimi, felin əmr şəklinin əmrdən başqa bir sıra qeyri mənalar (arzu, öyüd, istək, dilək) ifadə etmək xüsusiyyəti vardır. Əmr modallığı da təkcə əmrlə məhdudlaşmır. O, arzu, mümkünlük və s. kimi mənalar da ifadə edir. Təsadüfi deyildir ki, əmr ədatı adı ilə tanınan bəzi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|