Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
210 Vay, vay, vay! Allah sənə lənət eləsin! (C.Məmmədquluzadə. Kişmiş oyunu, 93). Aman (ay aman, aman allah) nidası Aman nidası öz törəmələri ilə birlikdə şiddətli qorxu və onunla bağlı olan yalvarış, kömək diləmə məqamlarında işlənir. Onları həmin ardıcıllıqla da nəzərdən keçirək: 1. Aman nidasının qorxu məqamında işlənməsi. Ay aman! Vəzir gəlir! (M.F.Axundov. Hekayəti-vəziri-xani- Lənkəran, 53). Ay aman, öldüm allah! (M.Süleymanlı. Dağlar qoynunda fırtına, 79). Xanıma güllə dəyib, ay aman! (B.Bayramov. Karvan yolu, 216). 2. Aman nidasının yalvarış, köməyə çağırma məqamında işlənməsi. Ay aman, Heydər bəy, Səfər bəy, Əskər bəy, yetişin, mən boğuldum! (M.F.Axundov. Hekayəti-mərdi-xəsis). Ay aman, qoymuyun! Mənim gözümün ağı-qarası bircə oğlum var! (M.F.Axundov. Hekayəti-xırs-quldurbasan, 72). Ay haray, ay aman! Kömək edin, ay allahı sevən, dadıma yetişin! (M.F.Axundov. Hekayəti-xırs-quldurbasan, 86). Deməliyik ki, aman nidası və onun törəmələrinin mətndə qorxu-təlaş və yalvarış məqamlarında işlənməsi bir sıra hallarda tamamilə şərti xarakter daşıyır. Yəni, bunlar qorxmağa və yalvarmağa elə bir əsas olmadığı hallarda da işlənir. Məsələn: Aman allah, biliksiz adam nə qorxaq, nə yazıq, nə miskin olurmuş? (G.Hüseynoğlu. İşıq və zülmət, 259). Aman allah, Xam xəyal. Qeyri mümkün olan şey (A.Rzayev. Gürcü familiyası, 46). Aman allah, nə çox təpə var burada! (Ə.Nicat. Qızılbaşlar, 217). Sonuncu nümunədə sadəcə olaraq yüksək dərəcədə təəccüb ifadə olunur. Haray (ay haray) nidası Haray nidası qorxulu şəraitlə əlaqədar olaraq işlənib, köməyə çağırış mənasını ifadə edir. Haray naşı əlindən! (Bayatı). 211 Ay haray! Bir neçə şair, neçə şair kimilər. İstəyir döndərələr Gəncəyə Şirvanımızı! (Sabir. Hop-hopnamə, 128). Vaxsey nidası Bu, Azərbaycan dilində qorxu və təlaş məqamında işlənən nidalardandır. O, sözdüzəltmə baxımından və işlənmə məqamına görə şaxsey nidası ilə bağlıdır. (Şah Hüseyn şaxsey; vay(y)Hüseyn vaxsey). Aşura təziyəsi ilə əlaqədar olaraq meydana gəlmiş bu nidalardan ikincisinin (vaxsey) işlənməsi daha geniş vüsət almışdır. Vaxsey! Bəs mənim pullarım?! (Ü.Hacıbəyov. O olmasın, bu olsun, 530). Vaxsey! Balta əlini apardı kişinin! (E.Əfəndiyev. Talvar, 103). Heyfsilənmə, təəssüflənmə modal mənası ilə əlaqədar olan nidalar: Bura heyf(hayıf), əfsus (ki), təəssüf (ki) sözləri aiddir. Heyf (hayıf) nidası Həmin variantlardan birincisi ədəbi dilə, ikincisi isə danışıq dilinə məxsusdur. Heyf (hayıf) nidası həm müstəqil olaraq, təcridolunmuş şəkildə, həm də cümlənin müəyyən ünsürləri ilə əlaqəyə girərək işlənir. 1. Heyf nidasının müstəqil olaraq işlənməsi. Tfu, nə fəlakətdir bu?! Heyf, heyf! (M.Süleymanov. Yerin sirri, ). -Heyf, heyf, -o, naümid bir halda pıçıldadı (M.Süleymanov. Dağlar qoynunda fırtına). Heyf nidası ki bağlayıcısı ilə də işlənir. Kür qırağının əcəb seyrəngahı var, Yaşılbaş sonası hayıf ki, yoxdur! Ucu tər cığalı siyah tellərin hərdən tamaşası, hayıf ki, yoxdur! (M.P.Vaqif. Əsərləri, 110). Heyf ki, xətrinə dəyə bilmirəm, deyərdim ki, bu “siz”, “biz”lə ətimi tökmə (B.Bayramov. Cıdır düzü, 30). Heyf ki, Əlibala yoxdur (M.Süleymanov. Dağlar qoynunda fırtına). 212 Heyf nidasının ifadə etdiyi heyfsilənmə mənasının daha intensiv çalarını bildirmək üçün «çox» ədatından istifadə olunur: Heyf, çox heyf ki, bizim millət peyğəmbər buyruğuna da əməl etmir belə (N.Nərimanov. Nadanlıq). 2. Heyf sözünün başqa sözlərlə əlaqədar olaraq işlənməsi. Bu halda heyf sözü əlaqəyə girdiyi sözün ya yönlük, ya da çıxışlıq halda olmasını tələb edir. Məsələn: Hayıf o dağlara! (Əfqan. Həsrət də bir vüsaldır, ). Heyf ana südünə, heyf! (B.Babanlı. Həyat bizi sınayır, 389). Heyf, çox heyf qayğısız, kədərsiz uşaqlıq çağlarından! (S.Qədirzadə. Kəndimizdə bir gözəl var). Heyf ondan, heyf! (H.Abbaszadə. Uzaqdan gələn qonaq). Biz burada istər modallıq, istər mətndə nidaların işlənməsi, istərsə də Azərbaycan dilinin sintaksisi baxımdan maraqlı bir hadisəyə toxunmaq istəyirik. Bu, heyf sözünün təkrar işlənməsi ilə bağlıdır. Onun təkrar olaraq işlənməsi başqa nidaların (məsələn, müq.et: bəh-bəh-bəh və s.) təkrar-təkrar işlənməsinin eyni deyildir. Bu, məhz sintaktik, məsafəli təkrardır və məhz heyfsilənmə bildirən nidalarla əlaqədar olaraq özünü göstərir. O, eyni zamanda emosionallıq ifadəsinə xidmət edir. Əfsus nidası Həmin nida iki şəkildə işlənir: həm təklikdə, müstəqil şəkildə, həm də ki bağlayıcısı ilə birlikdə. Hər iki variant ədəbi dilə məxsusdur. Əfsus, qocaldım, ağacım düşdü əlimdən (Sabir). Əfsus! Artıq gecdir, zavallı! (A.Rzayev. Zəncir, 118). Əfsus, bu aləmdən hələ uzaqdır (Qabil. Seçilmiş əsərləri, 203). Əfsus ki, yar qeyrisinin aşinasıdır (C.Cabbarlı. Nəsrəddin şah). Əfsus ki, qadının gözlərindəki ifadəni Əkrəm oxuya bilməyəcəkdi (S.Qədirzadə. Kəndimizdə bir gözəl var, 16). Ancaq, əfsus ki, şərti zəng indi vurulmuşdu (Z.Ağayev. Dünyanın düz vaxtı, 56). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|