Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
204 Bah, bah! Böyük adamın arvadıdır! (Ə.Haqverdiyev. Seçilmiş əsərləri, 49) – təəccüb, istehza. Bah!.. Bah!.. Kişi! –deyə o, fərəhlə gülüb qoluma girdi (İ.Əfəndiyev. Sarıköynəklə Valehin nağılı, 12). Pəh/pah variantı Pəh, pəh, maşallah, nə göyçək qızdır, -deyə Xankişi Məlahətin alnından öpdü (S.S.Axundov. Təbrik, 14). Pəh-pəh! Sağ ol! Afərin! (S.Qədirzadə. S.Ə, 44). Pəh-pəh!.. Nə ləzzətli qovurmadır! (M.Qocayev. Gecələrin mahnısı, 34). Misallardan göründüyü kimi, həmin nida üçün cümlənin başında gəlmək daha xarakterikdir. Bununla yanaşı, o cümlənin axırında da gəlir: Bəli, Soltan bəyin qızı bir gədəyə aşıq olub, pəh-pəh-pəh! (Ü.Hacıbəyov. Arşın mal alan, 604). Pah, pah, gözünə dönüm, a hökumət! (Mir Cəlal. Ayaz, 281). Qeyd etmək lazımdır ki, həmin nidanın tək yaxud təkrarlanaraq işlənməsi müəyyən məqamlarda əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, təklikdə o, etiraz, təəccüb, istehza mənasında işlənir: Pəh! Çox elə böyük adamsız! (B.Babanlı. Vicdan susanda, 128). Həmin qrupa o, oh, aha, oho nidalarını da aid etmək olar. O! nidası Təəccüb bildirən bu nida danışanlardan birinin o birisinin sözünə qüvvət verməsi məqamında işlənir. Məsələn: O! Faiq əfəndi ilə Hüseyn Minasazovun yazılarını mən də əlahiddə bir həvəslə oxuyuram (B.Bayramov. Karvan yolu, 646). Oh nidası Həmin söz etimoloci cəhətdən, yəqin ki o və oho nidaları ilə bağlıdır. Oh, Şəmsiyyə xanım, darıxmaq nədir? Belə bir tanışlıq üçün təşəkkür edirəm (M.İbrahimov. Gələcək gün, 242). -Oh! “Qoç” lülə ürəyə qız keçməz! -deyə qəhqəhə ilə güldü (Y.V.Çəmənzəminli. Qızlar bulağı, 29). 205 Mətndən göründüyü kimi, oh nidası etiraz məqamında işlənmişdir, amma etiraz bir növ xoşagəlimli, dostluğa, mehribançılığa xidmət edən etirazdır. Oho variantı Təəccüb bildirən bu nida mənşə etibarilə aha nidası ilə bağlıdır.Biz burada mənşə etibarilə deyərkən bir sözün şəkilçiləşmə yolu ilə başqa sözdən törəməsini deyil, sait və samit dəyişməsi yolu ilə sözlərin müxtəlif variantlarının meydana gəlməsini nəzərdə tuturuq. Oho! Sən fəlsəfəyə keçdin, əmiqızı (İ.Əfəndiyev. Bahar suları, 183). Oho… Demək, məsələni sənə bu şəkildə çatdırıblar (S.Qədirzadə. Ülkər Aytəkin, 190). Oho,-Covanni ucadan dedi, -Martimonio?(H.Abbaszadə. Uzaqdan gələn qonaq, 105). Oho! heç inanmazdım ki, uzaq Berlində bakılı professorla rəqs edəcəyəm (Z.Ağayev. Dünyanın düz vaxtı, 10). Oho, lap qiymətini də bilir ki! (Ə.Hacızadə. dünyanı tanı, 253). -Oho!.. -mən süni təəccüblə gözlərimi bərəltdim (İ.Hüseynov. Tütək səsi, 115). Verilmiş bütün misallarda oho nidası təəccüb, heyrət məqamında işlənmişdir. Aşağıdakı misalda həmin məna qalmaqla yanaşı, yüngülcə məzəmmət mənasında öz əksini tapmışdır. Oho! Nə böyük yerdən yapışıb sənin bu qızın?! (Ə.Hacızadə. Dünyanı tanı, 253). Aha nidası Bu nidanın işləndiyi modallıq kontekstinin növləri çoxdur. O, təəccüb, heyrət, sevinc, istehza, yadasalma (xatırlama) və s. kimi məqamlarda işlənir. Məsələn: Aha, budur birisi əlindəki qazançanı yellədə-yellədə gəlir (C.Əlibəyov. Vida görüşü, 260) – təəccüb mənası. Aha, deməli belə! Yəqin, bunlar çoxdan dost imişlər (N.Nağıyev. Həsrət, 133) – zənn, güman mənası. Aha! deməli, Vüqar Şəmsizadə? (V.Babanlı. Vicdan susanda, 19) – zənn, güman mənası. Aha, dayanın, dayanın, yadıma gəldi. Mən ondan soruşdum ki, nə vaxtdan Ərəstun qız adı olub? 206 (H.Seyidbəyli. Cəbhədən-cəbhəyə, 77) – xatırlama, yadasalma mənası. Narazılıq, kədər modal mənasını ifadə edən nidalar: Bura ah, ax və eh sözlərini aid etmək olar. Ah nidası -Ah, dovşan, - deyə içini çəkib, yerində hərləndi, -tüfəng olsaydı, atardıq, -dedi (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 151). Burada ah nidasının işlənməsi tüfəngin olmaması ilə bağlıdır. Danışanın əhval-ruhiyyəsi onun içini çəkməkdən də bilinir. Ancaq nidanın işlənmə məqamı heç də həmişə bu cür aydınlıqla mətndə öz əksini tapmır. Məsələn: -Ah, Rüstəm bəy! –deyə Rüstəm bəylə görüşdü (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 153). Ah, yuxuya qalmısınız (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 24). Hə, yazmaq lazımdır, yox, ah, ilahi, dəli olacağam, dəli olacağam (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 93) – iztirab mənası. Ah, bu nə deməkdir, ilahi?!. Mənə nə olub?! (G.Fəzli. Yeddi ulduzlu səma, 7) – heyrət, təşviş, iztirab mənası. Ah, bu farsçılıq, bu farspərəstlik, -dedi, -nə çirkin bir fikirdir! (M.İbrahimov. Gələcək gün, 300) – narazılıq, qəzəb mənası. Ah, mənim Yusifdən xoşum gəlir (Z.Ağayev. Dünyanın düz vaxtı, 12) – məmnunluq, həyəcanlanma mənası. Bizim materiallar içərisində ah nidasının müəyyən fono- semantik çalarla işlənməsinə də təsadüf olunur. Bu, iki şəkildə özünü göstərir: a saitinin uzun tələffüz olunması və h samitinin sürəkli, davamlı tələffüz olunması şəklində. Bunlar modallığın fonetik ifadə vasitələri hesab oluna bilər. Yadımıza salaq ki, bu qəbildən olan nümunələrə bir qədər yuxarıda da rast gəlmişik. Rəis sərin kompotu birnəfəsə başına çəkib, ürəkdən bir “aaah” elədi, dodaqlarını yalayıb, ortalığa dedi (Z.Ağayev. Beş günün intizarı, 3). Ahhh! Mən də deyirəm, nəyə işarə eləyirsiniz (Y.V.Çəmənzəminli. Studentlər, 136). Ax variantı Həmin nida da narazılıq, iztirab məqamlarında işlənir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|