Азярбайъан милли елмляр академийасы

 
74
təxminən, guya, deyəsən, deməli, demək, ümumiyyətlə, 
əvvələn, birincisi, ikincisi, məncə, səncə, sizcə, bizcə, yəqin 
ki, gərək ki, ehtimal ki, əlbəttə ki, ümumiyyətlə desək, qısa 
desək, bundan əlavə və s. [8, s.172-173] 
Z.Ə.Əlizadə öz tədqiqatlarında modallığın ifadə dairəsini 
daha da genişləndirir.  Əgər A.Ə.Aslanov modallığın ifadə 
vasitəsi kimi modal sözləri göstərirdisə, Z.Ə.Əlizadə felin 
zaman şəkilçiləri, intonasiya, ədat və s. də bu siyahıya əlavə 
edir [24, s.4]. Z.Ə.Əlizadə öz tədqiqatlarında modallığın 
qrammatik səciyyələrinə daha çox yer ayırmışdır. O, belə 
hesab edir ki, istənilən cümlə konstruksiyasında modallıq 
mövcuddur. Burada modal sözlər aparıcı rol oynamır. Onlar 
cümləyə əlavə modal çaları gətirirlər.  
Türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində kö-
məkçi nitq hissələrinin, modal söz və ədatların tədqiqi sahə-
sində F.R.Zeynolovun xidmətləri böyükdür [44; 45; 46; 47].  
F.R.Zeynolov belə hesab edir ki, modallıq ilk növbədə 
məntiqi kateqoriyadır, dilçiliyə sonralar keçmişdir. Hər bir 
cümlədə modallıq bu və ya digər  şəkildə mövcuddur. Fərq 
orasındadır ki, modallığın ifadə vasitələri ayrı-ayrı dillərdə 
müxtəlifdir [45]. 
Müəllifin araşdırmalarına görə türk dillərində ayrı-ayrı 
sözlərin cümlədə  təkrarı ilə  də modal məna yaranır. Türk 
dillərində sintaktik təkrarların modallığın ifadə vasitələrindən 
biri hesab olunması F.R.Zeynalovun tədqiqatlarında geniş 
şərhini tapmışdır. 
Felin şəkilləri, feli sifət və məsdərin modallığı N.H.Ağaza-
dənin tədqiqatlarında alman və Azərbaycan dillərinin mate-
rialı  əsasında təhlilə  cəlb edilmişdir. Müəllif felin lazım, 
vacib, arzu, şərt  şəkilçilərinin modal çalarlarını izah edir, 
onların alman dilində uyğun variantlarını açıb göstərməyə 
cəhd edir. 
N.H.Ağazadə Azərbaycan, alman və rus dillərinin mate-
rialları 
əsasında felin xəbər formasının modal 
xüsusiyyətlərini də geniş araşdırmaya cəlb etmişdir. 
Modallığın 
əsas səciyyəvi cəhətləri, universal 
xüsusiyyətləri 
Ə.M.Cavadov və Z.İ.Budaqovanın 
tədqiqatlarında  ətraflı  şərh olunmuşdur.  Ə.M.Cavadov 
modallığı  məntiqi kateqoriya hesab edir və onun dildə 

---

 
75
ifadəsində fel şəkillərinin, xüsusilə  xəbər,  əmr və vacib 
şəkillərinin rolunu səciyyələndirir. Müəllif həqiqi modallıq, 
zəruriyyət modallığı və ehtimal modallığını məntiqi modallıq 
kateqoriyasının komponentləri hesab edir [19].  
Z.İ.Budaqova öz tədqiqatlarında modallığın sintaktik 
aspektdən izahını ön plana çəkmiş, onun sintaksisdə rolunu 
və funksiyasını, sintaktik mahiyyətini açıqlamağa cəhd 
göstərmişdir [16].  
İndiki keçmiş  və  gələcək zamanda icra olunan hərəkətin 
təsdiqi, inkarını bildirərək modal çalarlar ifadə edən felin 
xəbər şəkli bu baxımdan maraqlı cəhətlərinə görə seçilir.  
İstənilən nitq situasiyasında cümlənin modallığı bu və ya 
digər dərəcədə  əks etdirməsi real faktdır. Modallıq hər bir 
konkret dildə konkret təzahür və ifadə formalarına malikdir. 
Fel  şəkilləri müxtəlif sistemli dillərdə modallığın qrammatik 
ifadə vasitələrindən hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, 
fel  şəkilləri morfoloci kateqoriya hesab olunsa da sintaktik 
səviyyədə reallaşır və cümlə  səviyyəsində onun əsil 
mahiyyəti açıqlanır. Buradan belə bir nəticəyə  gəlmək olar 
ki, reallığı dilin bir səviyyəsinə aid kateqoriya hesab etmək 
düzgün olmazdı. cümlə konstruksiyasından kənarda 
modallığın linqvistik mahiyyəti açıqlanmamış qalır. Felin ən 
geniş yayılmış və çox istifadə olunan şəkillərindən biri xəbər 
şəklidir. Modallığın xəbər  şəkli ilə ifadəsi heç də bütün 
dilçilər tərəfindən eynimənalı izah olunmur. Bir çoxları felin 
xəbər  şəkli ilə modallığın müxtəlif kateqoriyalar olduğunu, 
onların heç bir kəsişmə nöqtəsinə malik olmadığını 
göstərirlər. 
M.Hüseynzadə fellərdə zaman və  şəxs  şəkilçilərinin 
iştirakı ilə  əlaqədar olaraq, onların xüsusi şəkillərini  əmələ 
gətirən  şəkilçilərin nə zaman və  nə münasibətlə  işləndiyini 
əsas götürərək şəkil, zaman və şəxs şəkilçilərinə görə felləri 
dörd qrupa ayırır: 
1. Zaman və xüsusi şəkil  əlaməti olmayan, yalnız  şəxs 
şəkilçiləri qəbul edən fellər; 
2. Zaman və  şəxs  şəkilçilərini qəbul edib, xüsusi şəkil 
əlaməti olmayan fellər; 
3. Xüsusi şəkil əlaməti olan və şəxs şəkilçisi qəbul edib, 
zaman şəkilçisi qəbul etməyən fellər; 

---

 
76
4. Zaman və  şəxs  şəkilçiləri qəbul etməyən, yalnız 
xüsusi şəkil əlaməti olan fellər. 
M.Hüseynzadə birinci qrupa felin əmr şəklini, ikinci qrupa 
felin xəbər şəklini, üçüncü qrupa felin lazım, arzu, vacib, şərt 
və davam şəkilləri, dördüncü qrupa məsdər, feli isim, feli 
sifət və feli bağlamalari aid edir [28, s.207]. Bu sadalanan fel 
şəkillərinin hamısı modallığın yaranmasında və 
formalaşmasında iştirak edirlər. 
Çox vaxt modallıq predikativlikdən daha geniş kateqoriya 
kimi araşdırılır. Yəni, predikativliyi olmayan, cümlə kimi 
formalaşmamış söz və söz birləşmələrində  də modallıq 
çalarları özünü büruzə verir. Məsələn:  “xoşagəlimli insan” 
ifadəsində predikativlik yoxdur, lakin bu söz birləşməsində 
artıq danışanın münasibəti açıq-aydın hiss olunur. 
Danışanın münasibəti bir sözlə  də verilə bilər. Məsələn, 
“gözəlçə” sözündə  “çə”  şəkilçisi  “gözəli” müəyyən baxış 
bucağı altında səciyyələndirməyə imkan verir. Yuxarıda 
deyilənlərdən belə  nəticə  çıxır ki, hətta predikativ olmayan 
sintaktik vahidlər  (leksemlər) modal münasibəti  əks edə 
bilərlər. Bu baxımdan modallığın predikativlikdən daha geniş 
anlayış olması fikrinə haqq qazandırmaq olar. Lakin, 
modallıq hər şeydən əvvəl cümlə strukturunda təzahür edən 
predikativlə  əlaqələndirilməlidir. Həmin  əlaqə subyekt-
predikat tipli əlaqə hesab oluna bilər. Burada cümlənin 
aktual üzvlənməsi də mühüm rol oynayır. Aktual 
üzvlənmədə  həm predikativlik, həm də modallıq cəhətləri 
cəmləşmiş olur. Ona görə  də, çox vaxt aktual üzvlənməni 
şərti olaraq subyektiv modallığa aid edirlər. Predikativlik 
təkcə modallıqla deyil, başqa vasitələrlə də ifadə oluna bilər 
(şəxs, kəmiyyət, zaman, felin növləri və s.). Modallığın 
intonasiya ilə ifadə olunduğu hallarda predikativlik modal 
hesab olunur. Bu adlıq cümlələrdə  və bir sözdən ibarət 
şəxssiz cümlələrdə geniş müşahidə olunur. 
Müasir ingilis dilində də gələcək zaman formasının modal 
xüsusiyyətləri mübahisə doğurur. Məlum olduğu kimi ingilis 
dilində modal fellərin qrammatik birləşmələri (shall, will+felin 
məsdər  şəkli)  gələcək zamana aid edilə biləcək forma 
əmələ gətirir. Burada gələcək zaman forması sırf subyektiv 
modal səciyyə daşıyır. Baş verəcək hadisə mümkün, arzu 

---