Азярбайжан республикасы
Yüklə 3,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
124 dövrdə Qərbi Avropa xristian mədəniyyətinə hərtərəfli təsir göstərmişdir. İslam Şərqi ölkələrində, o jümlədən AZƏRBAYCAN da ərəb dilindən götürülmüş «mədəniyyət» anlayışı Avropada işlədilən «kulture» terminindən fərqli olaraq daha geniş mənada istifadə edilir. Orta əsrlərdə islam Şərqində «mədəniyyət» anlayışı insanlar və xalqların fiziki və əqli fəaliyyətinin bütün sahələrini özündə əks etdirərək, həm maddi, həm də mənəvi mədəniyyət dəyərlər sistemini bildirirdi. VII əsrin ortalarından başlayan ərəb mədəniyyətinin yüksəlişi Atlantik okeanından Hindistanadək geniş bir ərazidə yaşayan müxtəlif xalqların həyatında köklü dəyişikliklər törətdi. Həmin əsrin 20-ji illərinin sonunda Məhəmməd peyğəmbərin rəhbərlik etdiyi ərəb jəmiyyətində baş vermiş ijtimai-iqtisadi çevriliş bu mədəniyyətin geniş yayılması üçün zəmin yaratdı. Qısa müddətdə Sasani imperiyası kimi qüdrətli bir dövlətə son qoymuş ərəblər vaxtilə bu imperiyanın tabeliyində olmuş ölkələri, o jümlədən AZƏRBAYCAN ı da fəth edib, geniş ərazili yeni imperiyanın – Ərəb xilafətinin tərkibinə qatdılar. Ərəb istilası və xilafətin AZƏRBAYCAN da uzun sürən ağalığı ölkənin siyasi-iqtisadi və mədəni həyatında dərin iz qoydu. Bu vəziyyət müvəqqəti surətdə məhsuldar qüvvələrin inkişafını və ölkənin mədəni tərəqqisini ləngitsə də, AZƏRBAYCAN ın geniş ərazisi xilafət tərkibinə daxil edilməsi obyektiv olaraq onu ümumi müsəlman mədəniyyətinə jəlb etdi, islamın geniş vüsət tapmasına şərait yaratdı. AZƏRBAYCAN ərazisində aparılan hərbi əməliyyatlar şəhər və kəndlərə böyük ziyan vurdu. Yaxın Şərqdə bir çox şəhərləri nisbətən asanlıqla zəbt edən ərəblər AZƏRBAYCAN şəhərlərinin əksəriyyətində kəskin müqavimətlə qarşılaşdılar. Ərəb işğalı, xəzər yürüşləri, yerli əhalinin Xilafətə qarşı çıxışları və s. ilə əlaqədar iki əsrdən çox davam edən iqtisadi durğunluq dövründən sonra AZƏRBAYCAN da şəhərlər, sənətkarlıq və tijarət inkişaf etməyə başlayır. Tədrijən şəhərlərin siması dəyişir. Gənjə, Beyləqan, Bakı, Təbriz, Marağa və bu kimi mühüm tijarət-sənətkarlıq mərkəzləri meydana çıxır. Şəhərin kənddən ayrılması prosesi güjləndikjə, şəhər əhalisi torpaq işlərindən tamam uzaqlaşıb, yalnız sənətkarlıq və tijarətlə məşğul olmağa başlayır. Sənətkarlığın, daxili və xariji tijarətin sürətli inkişafı bəzi şəhərlərin sosial-iqtisadi quruluşunda mühüm dəyişikliklərə səbəb olurdu. Bu dəyişikliklər baş verdiyi zamanadək faktiki olaraq yerli əhalinin şəhər yaşayışı təjrübəsi var idi. Mərkəzləşdirilmiş dövlət Xilafətin tərkibində bir- biri ilə əlaqəli surətdə inkişaf edən tijarət-sənətkarlıq mərkəzləri olan şəhərlərin artması ilə onların əvvəlki müstəqilliyi və daxili muxtariyyəti əldən verilir. İslamın geniş yayılması ilə əlaqədar bu dini qəbul etmiş bütün xalqlar kimi, ümumi «müsəlman» məfhumu ilə birləşmiş AZƏRBAYCAN lılar da 125 IX-X əsrlərdə çiçəklənmə dövrünü keçirən müsəlman mədəniyyətinin inkişafı prosesində iştirak edirdilər. Ərəb şərqinin mədəni mərkəzləri olan Bağdad, Kufə, Qahirə və başqa şəhərlərə təhsil almaq üçün çoxlu AZƏRBAYCAN lı gedirdi. IX əsrin sonlarında AZƏRBAYCAN ın böyük şəhərlərində məktəb və mədrəsələr açıldı. Burada əhalinin nisbətən varlı təbəqəsinin uşaqları əvvəllər yalnız ərəb dilində, IX-X əsrlərdə isə həmçinin fars dilində dərs keçirdilər. Uşaqlara ərəb dilinin qrammatikası, ilahiyyat elmləri və şəriətlə yanaşı, tarix, joğrafiya və s. öyrədilirdi. Ərəb dilində yazmağa başlamış ilk AZƏRBAYCAN şairləri «məvali» adlandırılırdılar. «Vəli» ərəb dilindən ardıjıl, tərəfdar, məsləkdaş kimi tərjümə olunur. AZƏRBAYCAN da IX əsrdən başlamış xürrəmilər hərəkatı XI əsrin əvvəllərində yenidən güjləndi və tezliklə AZƏRBAYCAN hüdudlarını aşaraq İsfahan, Rey, Həmədan əyalətlərinə də yayıldı. İdeya köklərinə görə, Sasanilər dövlətinin Məzdəkilər hərəkatı ilə bağlı olan xürrəmilər islamı rədd edir, öz xürrəmi adətlərini yaymağı qarşılarına məqsəd qoyurdular. Xürrəmilərin xüsusi nümayəndələri («mələklər») təbliğat apararaq, əhalini mübarizəyə çağırırdılar. Orta əsrlərdə bütün hərəkatlar kimi dini şüar altında aparılan bu mübarizə tədrijən islam dini, ərəb əsarəti və feodal istismarlarına qarşı ümumxalq hərəkatına çevrildi. Xürrəmilər hərəkatı məğlubiyyətə uğrasa da, Babəkin başçılıq etdiyi xalq-azadlıq müharibəsi Xilafətin süqutunu sürətləndirdi, məzlum xalqların azadlıq mübarizəsini asanlaşdırdı. AZƏRBAYCAN da ərəblərə qarşı narazılıq ayrı-ayrı regionlarda özünü göstərirdi. Ən qəti etiraz 808-ji ildə AZƏRBAYCAN da geniş vüsət alan xürrəmilər hərəkatında öz əksini tapmışdır. Xürrəmilərin təlimi qədim AZƏRBAYCAN da, eləjə də bir sıra başqa Şərq ölkələrində yayılmış dini- fəlsəfi fikrin, ilk önjə zərdüştlüyün əsasında meydana gəlmişdir. Nətijə olaraq belə bir fikir irəli sürmək olar ki, insan azadlığı ideyasını tərənnüm edən xürrəmilər hərəkatı AZƏRBAYCAN da İntibah dövrünün ilk əvvəl sosioloci-mədəni və ideoloci təlim kimi yaranmasına zəmin yaratmışdır. Bu hərəkat AZƏRBAYCAN İntibahının görkəmli mütəfəkkirləri olan Bəhmənyarı, Xaqanini, Nizamini, Nəsimini XI-XIV əsrlər boyu «mədəniyyət» anlayışının əsas qayəsini təşkil edərək «insanın humanist obrazını yaratmağa sövq etmişdir». Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda Orta əsr cəmiyyəti üçün ümumi olan ideya, dünyagörüş, etiqad, inam və s. öz əksini həyatda, o cümlədən poeziyada və musiqidə, xəttatlıqda və naxışvurmada tapmışdır. Nəsillərin illər boyu topladıqları zəngin bilik əsasında musiqinin bir çox sahələri geniş təbliğ edilirdi. Qeyd etdiyimiz kimi, IX-XI əsrlərə qədər Azərbaycan Xilafətin əsarəti altında idi. Bu dövrdə mədəniyyət mugam kimi professional janrın inkişafına Yüklə 3,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|