Азярбайжан республикасы
AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI
Yüklə 3,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- П.Востриков 202
201 AZƏRBAYCAN MİLLİ KONSERVATORİYASI “KONSERVATORİYA» № 2, mart-aprel 2009 ________________ Mənbəəşünaslıq. Источниковедение СМОМПК (Сборник материалов для описания местностей и племени Кавказа). Вып. 42. –Тифлис, 1912, с. 1-8. П.Востриков 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 XX əsrin əvvəllərindəki inzibati ərazi bölgüsünə görə, Azərbaycanın tərkibində olan Gorus şəhər məktəbində nəzarətçi işləyən P.Vostirikov çalğı alətlərimiz haqqında maraqlı məlumat verir. O, 1912-ci ildə Tiflisdə çap olunan CMOMPK-nın 42-ci buraxılışında (səh. 1-8) «Azərbaycan tatarlarının musiqisi və mahnıları» 16 məqaləsində («Musiqi alətləri» fəsli) həmin dövrün çalğı alətlərindən söhbət açır. Məqalədə yanlış fikirlər olsa da, maraqlı məqamlar da az deyil. Tədqiqatçıların böyük marağını nəzərə alaraq, bu məqalənin çalğı alətlərindən bəhs edən hissəsini ruscadan tərcümə edib, şərhlərlə təqdim edirik. AMK-nın «Milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsi» elmi-tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları: Javanşir Qasımov, Abbasqulu Nəjəfzadə P.VOSTRİKOV AZƏRBAYCAN TATARLARININ MUSIQISI VƏ MAHNILARI Musiqi alətləri Azərbaycan tatarlarının musiqisinin ən böyük, əsas hissəsini vokal, daha doğrusu, oxumaq sənəti təşkil edir. Çalğı alətlərində ifa isə onun bir əlavəsidir. Ümumilikdə azərbaycanlılar arasında musiqi alətləri azdır, mahnılar isə müqayisə ediləcək dərəcədə çoxdur. Bütün tatar mahnıları, sadəcə yerlilər tərəfindən «sazəndə» və «aşıqlar» adlandırılan xüsusi professional oxuyanlar tərəfindən ifa olunur. «Sazəndə» və «aşıqlar»ın öz ifalarının müşayiəti üçün lazım olan musiqi alətlərinin siyahısına aşağıdakılar aiddir: tar, kamança, saz, ney, litavralar (qoşanağara və ya koslar – A.N.), buben (dəf – A.N.), baraban (nağara – A.N.) və zurna. Sadaladığımız musiqi alətlərindən tar, kamança və saz – simli; zurna və ney – nəfəs; buben (dəf – A.N.), baraban (nağara – A.N.) və litavralar (qoşanağara və ya koslar – A.N.) isə zərb alətləridir. Tar 1. Tar – tatarların ən sevimli alətidir. Öz quruluşuna görə o, bizim Avro- pada geniş yayılan gitaranı xatırladır, bir fərqlə ki, tara çox hallarda əsasən səkkiz metal sim bağlanılır. Həm də tar gitaradakı kimi barmaqla deyil, mediatorla (mizrabla) çalınır. Tarın qolu gitaranınkı ilə eynidir, qolun bölgülərinə (pərdələrinə – A.N.) gəldikdə isə tarda onlar çoxdur. Tarın arxa (çanaq) hissəsi dairəvi-qabarıqdır, belə ki, böyük qarpızın yarısını xatırladır. Çanaq yanlarından elə tərzdə basıqdır ki, tarın aşağı dekası və yanları, gitarada olduğu kimi, qabarıq dərəcədə nəzərə çarpmır. Lakin (böyük və kiçik çanaqlar) hiss olunmadan qovuşur, bir-biri ilə təmasda olan iki yarımkürə əmələ gətirir. 16 Мягаля бойу Азярбайжан татарлары дедикдя, Азяри тцркляри нязярдя тутулур. 213 Tarın düz səthinə (yuxarı deka) bir çox hallarda xususi yuxarı dekanı əvəz edən (çanağın üzünə – A.N.) nazik dəri çəkilir. Bu dartılmış dərinin üzərində simlər üçün xərək yerləşdirilir. Tar adətən beşdən səkkizə qədər və daha artıq simdən ibarət olur, bütün simlər metaldandır. Tarın köklənməsinin öz xüsusiyyəti var. Bir yerdə, yanaşı olan hər iki (jüt) sim Avropa mandolinasında olduğu kimi eyni tonda köklənir. İfa zamanı tarın qabarıq (çanaq) hissəsi sağ qolun çiyin (sağ döşün – A.N.) önündə tutulur, əlin pəncəsi isə tarın simlərinə tərəf əyilir. Sol əlin barmaqlarıyla isə tarın qolundakı simlərə toxunmaqla, müvafiq mahnının melodiyası seçilir. Barmaqların çalğı seçimi tarın kəlləsindən başlayaraq xərəyə qədər və ya əksinə qoyulur. Sağ əlin üç, ya iki barmağı ilə «mizrab» (selulloidlu, buynuzlu, yaxud albalı tilişkəsi – lövhəciyi) tutulur. Bizə görə mediator, hansı ki, adi albalı ağacının qabığından və ya buynuzdan daraq dili şəklində hazırlanır. Mizrab misdən hazırlanır, varlı adamlarda isə qızıldan da olur. Mizrabı barmaqlar arasında rahat tutmaq üçün, onun qalın hissəsinə bəzən mum hopdururlar. İfa zamanı simlərə xərəyə yaxın hissədən mizrabla zərbələr vurulur, sol əlin barmaqları ilə isə alınan səs vibirasiya edilir. Tar – bu, müsəlmanların ən incə alətidir, onun melodik və məlahətli səsi, eşitməyə, musiqi duyumuna xoş təsir edir. Tarda səslənən musiqi məftunedici təəssürat bağışlayır. Azərbaycanlılarda tara məhbbət onun xalq arasında geniş yayılması ilə səciyyələndirilir. Belə ki, onun qolu və bütünlüklə çanağı bir çox hallarda böyük səxavətlə gümüş, qızıl, fil sümüyü və ya sədəflə mürəkkəb naxışlar şəklində bəzədilir. Kamança 2. Kamança da tatarların milli alətidir, əsasən Şuşa və Yelizavetpol uyez- dinin aşıqları (xalq oxuyanları) arasında geniş yayılmışdır. Bu musiqi aləti azərbaycanlılar arasında bizim skripkanı əvəz edir, lakin bu, səsinə görə yazıq skripkaya bənzəyir. Kamançanın çanağı tar kimi qabarıqdır, amma burada qabarıqlıq çoxdur: çanaq eyni ilə büsbütün qarpızı xatırladır. Kamançaya üç sim bərkidilir və bu cəhətdən o, (bizim) rus balalaykamızı xatırladır, lakin bundan fərqli olaraq kamançanı kamanla ifa edirlər. Skripkada olduğu kimi, kamançanın da simləri (tardan fərqli olaraq – A.N.) cüt-cüt deyil, ayrı-ayrı köklənir. Kamançanın çanağına ifa zamanı mu- siqi alətinin dayanması üçün dəmir ucluq bərkidilir. Bax, kamançanın sirli, lakin çətin olmayan quruluşu belədir. İfa zamanı kamançanı kontrabas və ya violonçel kimi yerə dayayıb şaquli vəziyyətdə tuturlar. Kamançanın səsi zərif və məlahətlidir, daha çox skripkanın səsinə uyğun gəlir. Onun səsi hər hansı bir musiqi alətinin səsindən fərqlidir. Yüklə 3,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|