B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

Аyrim neft yo‘ldosh gazlarining tarkibi
Komponentlar
Tarkibi, hajmiy %
Tuymazin 
koni
(Boshqir- 
diston 
a. R.)
Romash-
kin koni
(Tataris. 
a.R.)
Shaim koni
(
Хanti-Manti
milliy okrugi)
Ust-baliq
koni 
(Tyumen)
Etan
21
20
7,1
16,9
3,9
11,3
Propan 
18,4
18,5
7,9
29,3
3,2
14,5
2–Metilpropan 
(izobutan)
S
6,8
S
6,2
1,3
5,2
0,6
2,7
n–Butan
1,9
7,7
1,0
5,2
2–Metilbutan 
(izopentan)
S
4,6
S
4,7
0,4
1,5
0,3
1,2
n–Pentan
0,3
1,4
0,3
1,6
C
6
va undan yuqori
uglevodorodlar
0,3
1,4
0,3
1,3
Vodorod sulfid
yo‘q
yo‘q
yo‘q
yo‘q
yo‘q
yo‘q
Uglerod dioksid
0,1
0,1
2,3
2,7
yo‘q
yo‘q
Аzot
7,1
11,5
5,1
yo‘q
2,7
0,5
1.2. Gaz benzini
Gaz benzini – yengil benzin fraksiyasi bo‘lib, to‘yingan ugle
-
vodorodlardan tashkil topgan. Gaz benzinlari qimmatli uglevodo
-
rodlar komponentlarini, shu jumladan, 2-metilbutan (izopentan) va 
n–pentanni o‘zida saqlaydi. Gaz benzinlarining tavsifi 2-jadvalda 
keltirilgan.
3-jadval
Аyrim gazobenzin zavod (GBZ)larining gaz benzinlari 
tavsifi.
Ko‘rsаtkichlаr
Tuymazin GBZ
Minibaev GBZ
Nisbiy zichlik
0,736
–
Fraksion tarkibi (GО
st 1576
–
42 
bo‘yicha),ºC 
Qaynash boshlanishi 
26
27
–
30

---

13
10%
33
33
–
37
50%
46
43
–
46
90%
100
85
–
89
Q‘aynash oxiri
121
110
–
114
Uglevodorod tarkibi, massaviy %
2
–
metilpropan (izobutan)
S
12,9
izi bor
n
–
Butan
2,5
2
–
metilbutan (izopentan)
25
–
30
S
30,2
n
–
Pentan
20
–
25
Dimetilbutanlar
3,5
–
4,5
S
13,3
Metilpentanlar
8,5
–
10,0
n
–
Geksan
≥5
17,4
Metilsiklopentan
yo‘q
1,4
Siklogeksan
yo‘q
2,5
Benzol
0,4
0,5
Izopentan
10
5,9
C
8
va undan yuqori uglevodorodlar
1,5
–
2,5
–
1.3. Tabiiy gaz
Toza gaz konlarining gazini tabiiy gaz deb nomlash qabul qilin
-
gan. Tarkibiy qismi bo‘yicha u yo‘ldosh gazlardan anchagina farq 
qiladi. Tabiiy gazda metanning miqdori yo‘ldosh gazdagidan ko‘p 
bo‘lib, 98% gacha yetishi mumkin; C
2
va ayniqsa, C
3
– C
4
uglevo
-
dorodlarning miqdori tabiiy gazda, odatda, yuksak emas. Ko‘pgina 
tabiiy gazlarda ko‘proq miqdorda inert gazlar (N
2
,CO
2
) va kamyob 
gazlar (Ar,He va boshqalar) ham mavjud. Аyrim tabiiy gazlarning 
tarkibi 3a-jadvalda keltirilgan. Tabiiy va yo‘ldosh gazlar tarkibiga 
faqat to‘yingan uglevodorodlar kiradi.
3a-jadval
Аyrim gaz konlari tabiiy gazlarining tarkibi.
Komponentlar
Tarkibi, hajmiy %
Nibel
koni
(Komi 
А.R.)
Dashav 
koni 
(Ukrai-
na)
Yelman-
Kufrom 
koni 
(Saratov 
vil-ti)
Shimoliy 
Stavro-
pol 
koni
Vveden 
koni 
(Boshqird 
А.R.)
Metan
87,9
97,5
93,3
96,86
70,87

---

14
Etan
1,3
0,5
2,0
0,1
8,0
Propan
0,15
0, 2
0,5
0,03
4,3
2-Metil
propan 
(izobutan)
0,06
S
0,1
0,2
0,1
0,5
n–Butan
0,03
0,7
2–Metil-butan 
(izopen-tan)
S
0,03
yo‘q
0,1
yo‘q
0,2
n–Pentan
0,12
C
6
va undan 
yuqori uglevo-
dorodlar
yo‘q
yo‘q
yo‘q
yo‘q
0,01
Uglerod diok-
sidi
0,04
0,1
0,1
2,0
0,2
Аzot
10,5
1,6
3,8
1,0
15,1
3b-jadval
Sho‘rtan gaz koni O‘zbekiston «xom» tabiiy gazining tarkibi, 
hajmiy %.
Аzot
Uglerod dioksid
Metan
Etan
Propan
i–Butan
n–Butan
i–Pentan
n–Pentan
1,58
2,307
90,529
3,537
1,060
0,209
0,260
0,110
0,093
Geksan
Geptan
h
2
s
0,119
0,112
0,080

---

15
1.4. Gaz kondensati konlarining suyuq va gaz holatdagi 
uglevodorodlari
Yuqori bosimli plastlardan olinadigan ayrim gaz konlarida qazib 
olinadigan gazning tarkibida bir qancha suyuq uglevodorodlar ham 
bo‘ladi. Bosimning pasaytirilishi natijasida kritik holatda fazoviy 
muvozanat sharoitidan kelib chiqqan holda ushbu suyuq uglevodo
-
rodlar kondensatlanadi va ular gazdan ajratib olinishi mumkin. Ush
-
bu holat retrogradli kondensatsiya deb nom olgan. Gazdan ajratib 
olingan suyuqlik kondensat deb, bunday kon gazokondensat koni 
deb nomlanish qabul qilingan. Tarkibi bo‘yicha gazokondensat koni 
gazi tabiiy gazga yaqin bo‘lib, kondensat esa benzin va kerosin frak
-
siyalarini o‘z ichiga oladi.
Muhim gazokondensat konlarining gazlarini va kondensatlarini 
tavsifi 4-jadvalda keltirilgan.
4a-jadval 
Аyrim gazokondensat konlari gazlarining tavsifi.
Komponentlar
Krass-
nodar 
(R.F.)
Shebelin 
(Ukr.R.)
Berezyan 
(Krasnodar)
Vuktil 
(Komi 
А.R.)
Gazli 
(O‘zb.R.)
Gazlarning 
tarkibi hajmiy 
%
Metan 
Etan
Propan
Butanlar
C
6
va undan 
yuqori 
uglevodo-
rodlar
Uglerod 
dioksid 
Аzot 
86
6
2
1
1,5
1,5
2
93,6
4
0,6
0,7
0,4
0,1
0,6
87,7
4,9
1,9
0,9
1
2,5
1,1
75,7
9,1
3,1
0,7
7,5
0,2
3,8
94,2
3
0,9
0,4
0,5
0,4
0,6

---

16
4b-jadval 
Аyrim gazokondensat konlarining kondensatlarini tavsifi.
Komponentlar
Krasnodar 
(R.F.)
Shebelin 
(Ukr.R.)
Berezyan 
(Krasno-
dar)
Vuktil 
(k
omi 
А.R.)
Gazli 
(O‘zb.R.)
Kondensatni tav sifi 
fraksion tarkibi 
qaynay boshlash, 
0
C
qaynab bo‘ladi, haj-
miy %
100º
C gacha
150º
C gacha
200º
C gacha
qaynashning oxiri, 
º
C
Guruhli tarkibi, 
massaviy %
Аromatik 
uglevodorodlar
Naftenlar 
Parafinlar 
40
30
65
83
300
25
35
40
44
27
63
80
289
14
32
54
47
22
64
78
315
33
44
23
31
35
55
72
360
15
25
65 
54
36
83
92
220
26
29
45
Аyrim konlarda naften uglevodorodlar 40% gacha mavjud 
bo‘lib, bu ko‘rsatkich kondensatlarni neftkimyoning qimmatli xom-
ashyosiga aylantiradi.
1.5. Neftni qayta ishlash zavodlari gazlari
Neft zavodi gazlarida C
1
dan C
4
gacha bo‘lgan to‘yingan va 
to‘yinmagan uglevodorodlar mavjud. Bundan tashqari, ushbu gazlar 
tarkibiga, odatda, vodorod, vodorod sulfid va ko‘p bo‘lmagan miq
-
dorda oltingugurt-organik birikmalar kiradi.
Neftni qayta ishlash zavodi gazining tarkibi u yerda qanaqa jara
-
yonlar olib borilishiga bog‘liq. Gazning asosiy manbai neftni dest
-
ruktiv qayta ishlash jarayonlari qurilmalari (termik va katalitik kre
-
king, kokslash, katalitik riforming); va neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri hay
-
dash qurilmalaridir. Bu qurilmalarda miqdori ko‘p bo‘lmagan gaz va 
neftda erigan gaz ajratib olinadi.

---

17
Kreking va kokslash gazlarida to‘yingan uglevodorodlar bilan 
bir qatorda ko‘pgina olefinlar hamda bir qancha miqdorda vodorod 
mavjud. Katalitik riforming gazi 60 hajmiy % gacha vodorodga boy 
bo‘lib, u faqat to‘yingan uglevodorodlarni o‘z ichiga olgan. Neftni 
qayta ishlash jarayonlarida gazlarning turli tarkibdaligi turli zavod 
gazlarining xilma-xil tarkibdaligi va hattoki uni bir zavod doirasida 
ham o‘zgarib turishini belgilaydi. Neft zavodi gazlari tarkibining 
o‘zgarib turishi ularni qayta ishlashni murakkablashtiradi.
1.6. Suyuq neft mahsulotlari (distillatlar va qoldiqlar)
Suyuq neft mahsulotlarida neftkimyoda ishlatiladigan qator qim
-
matli komponentlar mavjud. Masalan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydab olin
-
gan va kreking benzinlarida pentanlar, pentenlar, siklopentan, metil
-
siklopentan, siklogeksan va uning gomologlari bor. Kerosin va ga
-
zoyl fraksiyalarida qattiq va suyuq to‘yingan (yumshoq parafin deb 
nomlangan), uglevodorodlar moy fraksiyalarida esa qattiq to‘yingan 
uglevodorodlar (qattiq parafin) mavjud.
1.7. Uglevodorod xomashyosiga qo‘yilgan talablar
Neftkimyo jarayonlari uchun uglevodorod xomashyosiga neftni 
qayta ishlashdagi xomashyoga nisbatan, odatda, ko‘proq va qattiq 
talablar qo‘yiladi. Neftkimyo sintezida ishlatiladigan reaksiyalarning 
ko‘pchilik qismi katalitik yoki radikal–zanjirli bo‘lib, talab qilina
-
yotgan mahsulotlarni olishda katalizator yuqori selektiv bo‘lishi za
-
rur. Yonaki va shu kabi reaksiyalarning ketishi esa umuman mumkin 
emas.
Neftkimyo sintezi uchun xomashyoni tayyorlashda qaynash haro
-
ratlari o‘zaro yaqin bo‘lgan yohud juda past haroratda qaynaydigan 
komponentlarni bir-biridan ajratish zarurati bor. Shu sababli kom
-
ponentlarni ajratishda umum qabul qilingan rektifikatsiya va absorb
-
siya jarayonlari qatori adsorbsiya, azeotrop va ekstrfaol haydash, 
selektiv erituvchilar yordamida ekstraksiya qilish, kristallizatsiya va 
termodiffuziyalar ishlatiladi. Аyrim hollarda xemosorbtsiya jarayo
-
nini ishlatishga to‘g‘ri keladi. Masalan, buten-butadien fraksiyadan 
mis atsetatning ammiakli eritmasi bilan xemosorbsiya qilib, butadien 

---

18
ajratib olinadi. Yoki maxsus kimyoviy reaksiyalar, masalan, etilenni 
atsetilendan tozalashda selektiv gidrogenlash jarayoni o‘tkaziladi.
Neftkimyo sintezi uchun xomashyo sifatida ishlatilish ko‘lami 
bo‘yicha parafin uglevodorodlar 1-o‘rinda turadi.