B o t a n I k a (O‘smliklar anatomiyasi va morfologiyasi )
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Nuklein kislotalar
. DNK va RNK protoplastning ikkinchi muhim guruhi biopolimerlari hisoblanadilar. Ular miqdor jihatidan uncha ko‘p bo‘lmasa ham, ammo protoplastda oqsil va boshqa moddalarni to‘planishi uchun axborot saqlashda va xabar berishda juda katta ahamiyatga ega. 33 Lipidlar ham biologik xarakterdagi katta birikmalar guruhi hisoblanadi. Lipidlar suvda erimasligi aksariyat organik etiruv-chilarda erishi bilan xarakterlanadi. Uglevodlar har qanday hujayralar protoplasti tarkibga kirib, oddiy va murakkab uglevodlar (polisaxaridlar) farq qilinadi. Oddiy uglevodlarga Glukoza, fruktoza va saxarozalar misol bo‘la oladi. Kraxmal va sellulozalar polisaxaridlar hisoblanadi. Ular hujayraning ergastik moddalaridir. Sitoplazmaning anorganik tarkibiga asosan C, O, H, N; bulardan tashqari Ca, P, K, S kiradi. Mikroelementlardan sitoplazmada Fe, Mn, Na, Cl, Mg, Br, I, Cu, Cr, Zn va boshqa ko‘pgina kimyoviy elementlar uchraydi. Barcha kimyoviy birikmalar orasida tirik hujayralarda eng ko‘p miqdorda (60–90%) suv uratiladi. Hujayrada kechadigan barcha reaksiyalar suvli eritmalarda boradi. Shunday qilib, sitoplazmada suv - 80%, oqsil – 12%, nuklein kislotalar – 2%, moylar – 5%, uglevodlar – 1,2% bo‘ladi. Protoplast fizik xususiyatlariga ko‘ra ko‘p holadli kolloid eritma hisoblanadi. Protoplast shilimshiq tuxum oqsiliga o‘xshab ketadi. U, odatda dispers muhiti suvdan iborat gidrozol kolloid sistemadir. Hujayrani o‘rganish borasidagi ana shunday yutuqlardan biri sitoplazmaning parda tuzilishidir. Demak, sitoplazma fosfo-lipidlar va oqsillardan iborat yupqa (4– 10 nm) pardasimon tuzilishga ega. Lipidlarning molekulasi pardaning tuzilish asosini tashkil etadi. Lipidlar gidrofob va gidrofil tomonlarga ega bo‘lgan qo‘sh qavat parda hosil qilib ular orasida oqsil molekulalari joylashadi. O‘simlik hujayrasining sitoplazmasida uchta qavat ajratiladi: plazmalemma, mezoplazma va tonoplastlar. Plazmalemma hujayra qobig‘i ostida joylashgan sitoplazmaning tashqi qavati hisoblanadi. Tonoplast esa sitoplazmani vakuol bilan chegaralanuvchi ichki qavatidir. Sitoplazmaning asosini mezoplazma, ya’ni o‘rta qavat tashkil etadi. Chegaralovchi qavatlar sitoplazmaga tashqi muhitdan molekula va ionlarni kirishi yoki chiqishni idora etadi. 34 Hujayrada moddalar almashinuvi natijasida to‘plangan suvda eruvchan ergastik moddalar sitoplazma bilan aralashmay alohida tomchilar holida to‘planadi. Hujayraning yoshi ulg‘ayishi bilan birga ular bir–birlari bilan qo‘lishib hujayra shirasi deb atalgan eritmani tashkil etadi. Hujayra shirasi sitoplazmaning ichkipardasi hisoblangan tonoplast bilan chegarlangan bo‘ladi. Ko‘pchilik yuksak o‘simliklarni voyaga yetgan hujayralari uchun markaziy vakuolalarning bo‘lishi xarakterlidir. U ancha yirik bo‘lib, hujayraning 70–90% hajmini egallaydi, hujayraning protoplasti barcha organellalari bilan birga uning qobig‘i ostida joylashadi. Hujayra qobig‘i ostida joylashadi prostoplastda ham odatda mayda sitoplazmatik vakuolalar uchraydi. Hujayra shirasining kimyoviy tarkibi va konsentratsiyasi ham o‘zgaruvchan. Hujayra shirasining keng tarqalangan moddalaridan biri shakarlardir. Ular saxaroza, glukoza va fruktozalar shaklida uchraydi. Shakar moddalar hujayrada g‘alamangan holda hujayra uchun muhim oziq moda sifatida xizmat qiladi. Glukoza va fruktozalar asosan sersuv etdor mevalarda ko‘p miqdorda to‘planadi va ulardan inson keng foydalanadi. Yetilayotgan urug‘ hujayralari vakuolalarida ko‘p miqdorda kolloid holdagi oqsillar to‘planadi. Shuning uchun ham ularni oqsilli vakuolalar deyiladi. Hujayra shirasi organik kislotalardan olma, limon, qahbaro kislotlari va oksidlar ko‘proq uchraydi. Ular xom mevalarda kuzatilib, mevaga nordon maza beradi. Mevalar yetilganda organik kislotalar nafas olish uchun sarf bo‘lib ketadi va mevaning nordonlik mazasi yo‘qoladi. Hujayra shirasi tarkibiga ko‘pincha oshlovchi moddalar – tannin ham kiradi. Bular azotsiz siklik birikmalar hisoblanib, burushtiruvchi xususiyatga ega. Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|