B. Yu. Xodiyev, D. S. Qgsimova korporativ boshqaruv о 'zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus tu ’lint vazirligi tomonidan 5Л342211 — «Korporativ hoshqaruv»

5.3. Korporativ tuzilmalarni boshqarishning
yapon modeli
Oldingi model ta’sirida milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda 
shakllangan yapon modeli kapitallarning o‘zaro kirib borishi va kom- 
paniyalarning, awalo, umumiy korporativ va davlat manfaatlariga 
yo'naltirilganligini ko‘zda tutadi. Bunda kompaniya menejerlari ularni 
to‘liq nazorat qilishadi va bir palatalik direktorlar kengashining yagona 
ishtirokchilaridir.
Har bir model asosiy tamoyillarga muvofiq ziddiyatlarni bartaraf 
etish yo'lini belgilaydi va korporatsiyalarni boshqarish va jamiyat 
tomonidan korporativ munosabatlami umumiy boshqarish mexanizm- 
laridan iborat.
Yuqoridagi har xil modellarda korporatsiyalarni boshqarish xususiyat- 
larini tushunib olish uchun ulaming har birida batafsil to‘xtash zarur.
Bugunda Yaponiya sanoat majmuasi ma’lum umumiy tamoyillar 
bo‘yicha tashkil etilgan oltita teng kattalikdagi iqtisodiy majmualar — 
korporatsiyalar (yaponcha variant — syudanlar)dan iborat: «Mitsu­
bishi», «Mitsui», «Sumitomo», «Daishi Kangin», «Fue», «Sanwa». 
Syudanlar ma’lum umumiy tamoyillar bo‘yicha tuzilgan universal ko‘p 
tarmoqli iqtisodiy majmualardir. Tashkiliy tuzilmaga xalq ho'jaligi 
barcha sohalarining to'liq spektridan iborat moliyaviy muassasalar 
(banklar, sug‘urta va trast kompaniyalari), savdo firmalari, hamda 
ishlab chiqarish korporatsiyalari to‘plami kiradi. Barcha syudanlarda 
kompaniyalar bir birining kapitallarida o‘zaro ishtirok etadi va bank 
guruhdan yetakchi rolni bajaradi.
Hozirgi syudanlaming ikkinchi jahon urushidan awal o ‘tmish- 
doshlari yirik oilaviy xolding kompaniyalari «dzaybasu» lar (Zaibatsu) 
bo‘lgan. Oilaviy guruhlarni tuzish jarayoni bosqichma-bosqich amalga 
oshirilgan. Oldiniga tijorat faoliyati borishida kapitallar jamlangan. 
Shuning negizida ishlab chiqarish tashkil etilgan va rivojlangan. Va 
keyinchalik banklar va moliyaviy kompaniyalar tashkil topgan.
Syudanlar ichida raqobatbardoshlik tamoyili emas, balki maqsad ii 
tashkil etilayotgan ichki ixtisoslik (firmalar faoliyati sohasi tutashmasligi 
kerak) amal qiladi. Shuning uchun, ta’minlovchi-iste’molchi munosaba- 
tlarida o ‘zaro monopoliya tasdiqlangan. Shunday qilib syudanlar 
ichidagi iqtisodiy muhit bozor muhiti emas. Yapon sanoatidagi tashkiliy 
tuzilma yakuniy mahsulotlar bozorida aniq oligopol tizimning 
o‘rnashishiga olib keladi. Shunga qaramasdan, oligopoliya ishtirok-
44

---

chilarining jadal raqobatbardoshligi tegishli sohada rivojlanishning 
barqaror jarayonini ta’minlaydi.
Syudanlaming yuqori darajasi yirik sanoat birlashmalarining bosh 
flrmalarini ifodalovchi gorizontal birlashmalarni tashkil etadilar. Har 
bir bosh firma uning nazoratida bo‘lgan firmaga nisbatan bosh firmadir.
Korporatsiyalar tomonidan jalb etilgan mablag'lardan keng foydala- 
nish — yapon iqtisodiy yutuqlarining sabablaridan biridir. Shuning 
uchun, koфoratsiyaning majburiy a’zosi ko‘pgina filiallar va sho‘’ba 
banklami nazorat qiluvchi yirik bankdir. U bilan birgalikda va uning 
nazorati ostida sug‘urta va sarmoya kompaniyalari, trast-banklar 
ishlaydilar, ularning hammasi mazkur syudan firmalari uchun «o‘ziniki» 
hisoblanadi va uning moliyaviy negizini tashkil etadi.
Kredit-moliya muassasalarining кофога1§1уа1аща kirishi sababli 
butun guruhning harakatchan rivojlanishi va texnologik kuchni amalga 
oshirish bilan bog‘liq boig an strategik foydalar erishiladi. Ishlab 
chiqarishning texnologik yangilanishi tezligi, raqobatbardosh mahsulotni 
ishlab chiqarishni oshirish sur’atlari ko‘pincha korporatsiya sarmoya 
imkoniyatlari moliyalashtirish hajmlaridan qanchalik ko‘pligiga bog‘liq.
Korporatsiyaning (syudan) majburiy a’zolaridan biii savdo firmasidir. 
0 ‘z savdo va axborot tizimlari bo‘yicha savdo firmalari jahonda 
yiriklaridan biridir va koфoratsiyada muhim rol o‘ynaydi. Ular syudanda 
universal «sotuvchi» va «ta’minlovchi» vazifalarini bajaradilar, bundan 
tashqari syudan firmalari sotish va ta’minlash imkoniyatlariga ega 
bo‘lmagan faoliyatning yangi sohalarini o‘zlashtirishda «tashqi aloqalar 
departamenti» rolini o ‘ynaydi.
Syudanlar tarkibiga kiruvchi sanoat birlashmalari (yaponcha variant
— «keyresu» (keiretsu), odatdagidek vertikal integratsiya tamoyili 
bo‘yicha tashkil etilgan. Keyresu doirasida «turdoshlami birlashtirish» 
formulasi mavjud. Iyerarxiya vertikallari esa turdoshlar texnologik 
tizimning yakuniy mahsulotga tabiiy yo‘nalishidan paydo bo‘ladi. Xuddi 
shunday tamoyil keyingi tuzilma darajalarida ham amalga oshiriladi. 
Natijada ko‘p darajali iyerarxiya tuzilmasi vujudga keladi. Bunday 
pog‘onalaming to£rttasi mavjud chunki ko‘pchilik sho‘’ba korporat­
siyalar bosh koфoratsiyaga nisbatan o‘z pog‘onalariga ega, shu hisobda 
subpudrat tashkilotlar. Shunday qilib iyerarxiya nazorati tizimi minglab 
firmalardan iborat (yuridik shaxslar) vertikal piramida shaklini oladi.
Yapon syudanlari yuridik shaxs maqomiga ega emaslar, shuning 
uchun guruh ichidagi o‘zaro munosabatlar yapon moliyaviy sanoat 
guruhlarida quyidagi uslublar bilan ta’minlanadi:
45

---

1. Moliyaviy sanoat guruhi boshqaruv organi sifatida bosh flrmalar 
direktorlar yig‘ilishi namoyon bo'ladi, ushbu yig‘ilish bir vaqtning 
o‘zida yetakchi aksiyadorlarning yig‘ilishidir. Ushbu yig'ilish ishlab 
chiqarish-moliyaviy faoliyat masalalari bo‘yicha muhim qarorlarni qabul 
qiladi.
2. Aksiyador kapitallarda o ‘zaro ishtirok etish vositasi orqali 
korporatsiyalarning birlashishi (tutashgan aksiyadorlashtirish). Har bir 
firma, syudan a’zosi, boshqa firmalaming kichik, bir tomonlama 
nazorat uchun etarli emas aksiya paketlariga ega. Shu bilan birga ular 
o‘z a’zolari aksiya paketlarining nazorat qismiga ega.
3. Umumguruh loyihalarini amalga oshirish.
4. Guruh ishtirokchilari o'rtasida moliyaviy va sanoat resurslari, 
ilmiy-texnika ma’Iumotlari aylanmasini qamrab olgan guruh ichidagi 
shartnoma munosabatlari va almashuvlari tizimi.
Yaponiyada an’analarga ko‘ra milliy biznesni rivojlantirish va har 
tomonlama qo'llab-quwatlashda davlat roli ahamiyatli bo'lgan va 
hozir ham menejment sohasidagi yirik nazariyachi va amaliyotchi Li 
Yakkoka 90-уШаг boshida Yaponiyada yirik biznesni qo‘llab quwatlash 
to‘g‘risida gapirganida «Yaponiya avtosanoati bir qator imtiyozlarga 
ega bo‘lgan: davlat zaymlari, amortizatsiya muddatlarining qisqarti- 
rilishi, ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik ishlar sohasidagi ko‘mak, 
importga qarshi proteksionistik choralar va horijiy sarmoyalarni 
taqiqlash. Ushbu choralarning ta ’siri ostida yapon avtomobil sanoati 
50-yillaming o ‘rtasidagi 100 ming dona avtomobildan hozirda 11 mln. 
tagacha bo‘lgan yo‘lni bosib o'tdi» deb bejiz yozmagan1.
Korporatsiyalarning amerika modeli bozorga moslashtirilgan 
rivojlangan kapital bozori, har xil moliyaviy vositalar to‘plami asosidagi 
moliyaviy tizimni hisobga olgan holda tuzilgan. Oldindan aksiyalari 
ishonchliligi shubha bo‘lmagan sanoat кофога1$1уа1ап rivojlanishining 
yuqori darajalari qo'shimcha kapitallami jalb qilishni osonlashtirdi. 
Sanoat fo^oratsiyalari aksiyalarning yangi chiqadlishi orqaU kapitallami 
ko'paytirishdi. Shuning uchun, uzoq muddatU kreditlashtirishga asosiy 
kapitallami ko‘paytirish usuli sifatida ehtiyoj yo‘qoldi.
Banklar vazifalari faqat jamg‘armalami akkumulyatsiya qilish, qisqa 
muddatli kreditlar berish, tashqi bozorlarda korporatsiyalarni boshqa- 
rishda bevosita ishtiroksiz qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar qilish 
bo‘lib qoldi.