Baki döVLƏt universiteti Sərbəst iş №1
Yüklə 434,62 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1 BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ Sərbəst iş №1 Fakültə: Filologiya İxtisas: Azərbaycan dili və ədəbiyyatı Qrup:172 Fənn: Azərbaycan tarixi Müəllim:Nuru Məmmədov Tələbə:Əliyeva Aytac Mövzular:Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayəti və Naxçıvan Muxtar Respublikasının təşkili prosesində ziddiyyətlər BAKI 2023 2 Azərbaycan dövləti üçün ərazi mübahisələri aşağıdakı mərhələlərdə olmuşdur: 1918-1920-ci illərdə AXC-nin dövründə; 1920-ci ilin aprel-noyabr aylarında - Azərbaycan SSR-in elan olunduğu gündən Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulanadək; 1920-ci ilin noyabr ayından 1921-ci ilin fevral ayınadək, yəni Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulanadək və nəhayət, CQSFSR-in təşkilinə və onun SSR İttifaqına daxil olmasına qədər “müstəqil” Cənubi Qafqaz Sovet respublikalarının fəaliyyət göstərdikləri dövr. 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra da Ermənistan Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ və Şərur-Dərələyəz torpaqlarını ələ keçirmək niyyətində idi. Erməni hərbi hissələri 1920-ci ilin yayında Zərgəzuru dağıdıb Naxçıvana hücum etdi. Əhalinin tələbi ilə Naxçıvanı müdafiə etmək üçün Veysəl bəyin başçılığı ilə köməyə gələn türk qoşun hissələri Naxçıvan bölgəsini nəzarət altına aldılar. 1920-ci ilin iyul ayının 28-də XI Qızıl Ordu hissələri də Naxçıvana daxil oldu. Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan olundu və respublikanın ali hakimiyyət orqanı - Naxçıvan İnqilab Komitəsi (M.Bəktaşov, A.Kazımov, F.Mahmudbəyov, Q.Babayev və b.)yaradıldı. 1920-ci ilin avqustun 10- da Sovet Rusiyası ilə Ermənistan arasında bağlanmış müvəqqəti sazişə görə, Şərur- Dərələyəz qeyd-şərtsiz Ermənistana verildi, rus qoşunlarının zəbt etdiyi Qarabağ, Zərgəzur və Naxçıvan mübahisəli ərazilər elan olundu . 1920-ci il oktyabrın əvvəllərində təcili olaraq Naxçıvanda Fövqəladə Komissarlığın yaradılması faktiki olaraq Naxçıvanı Ermənistan idarəçiliyinə vermək məqsədi güdürdü. Ermənistan sovetləşdikdən (29 noyabr 1920) sonra AK(b)P MKSiyasi və Təşkilat bürolarının 1920-ci il noyabr ayının 30-da aldıqları qərara müvafiq olaraq dekabrın 1-də N.Nərimanovun “…Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir…” bəyanatı erməniləri Azərbaycandan yeni ərzilər qoparmaq iddialarını daha da artırdı . Lakin nə qərarda, nə N.N.Nərimanovun çıxışında, nə bəyannamədə Naxçı- vana dair hər hansı bir 3 məsələ qaldırılmamışdı. Lakin N.N.Nərimanovun təkidi və prinsipiallığı sayəsində, Naxçıvanın Ermənistana birləşdirilməsi baş tutmadı. 1920-ci il dekabr ayının 2-də Aleksandropolda (Gümrüdə) Ermənistan SSR ilə Türkiyə arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən sonradan Naxçıvan, Şərur və Şahtaxtıda səsvermə yolu ilə Xüsusi Idarəçilik yaradılmalı idi və Ermənistan hökuməti onun işinə qarışmamalı idi. 1921-ci il fevral-mart aylarında keçirilən Moskva danışıq- larının əsas obyektlərindən biri Atatürkün “Türk qapısı” adlan- dırdığı Naxçıvanın statusu məsələsi idi. Türkiyə nümayəndəsi bildirdi ki, Azərbaycanın Naxçıvan üzərində himayəsi o zaman təmin olunar ki, o bu himayəni 3-cü bir dövlətə güzəştə getməyəcəyinə dair öhdəlik götürsün. Rusiya isə Azərbaycanın himayəsi altında Naxçıvana muxtariyyət verilməsini və onun sərhədlərinin müəyyən- ləşdirilməsini ön plana çəkirdi. 1921-ci il martın 16-da Moskvada RSFSR ilə Türkiyə arasında dostluq müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin üçüncü bəndində göstərilirdi ki, tərəflər müqaviləyə əlavədə nəzərdə tutulan sərhədləri ilə Azərbaycanın himayəçiliyi (protektoratı) altında Naxçıvanın muxtar ərazi olmasına razılıq verirlər və Azərbaycan bu himayəçiliyi üçüncü dövlətə güzəştə getməyəcəkdir . 1921-ci il oktyabrın 13-də Qarsda imzalanmış müqavilədə Naxçıvanın Azərbaycanın tərkib hissəsi olması bir daha təsdiqləndi, onun sərhədləri və gələcək statusu – “Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi” status qəti olaraq müəyyənləşdirildi . 1929-1931-ci illərdə Ordubad və Zəngilan rayonlarının bir sıra kəndləri Ermənistana verildi və bu ərazi Mehri rayonu adlandırıldı. Nəticədə Naxçıvanla Azərbaycanın digər torpaqları arasında olan sərhəd bağlandı. 1922-ci il may ayının 22-də təsdiq olunmuş AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti Naxçıvan diyarı haqqında Əsasnamədə Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası (NSSR) adı ilə Azərbaycan SSR-in qəyyumluğunda muxtar respublika elan olundu. 1922-ci il 12 dekabrda Cənubi 4 Qafqaz sovetlərinin I Qurultayının qərarında göstərilirdi: “Naxçıvan Respublikası Azərbaycanın muxtar vahid hüququnda ayrılmaz və tərkib hissəsi hesab edilsin. 1923-cü ilin fevralın 27-dən dekabrına kimi o, Azərbaycan SSR tərkibinə muxtar diyar kimi, dekabrın 31-də qəbul olunmuş qərara görə Naxçıvan diyarı Naxçıvan MSSR, 1924-cü il fevralın 9-da Naxçıvan Az.MİK-in Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Naxçıvan SSR kimi daxil oldu . 1924-cü ilin aprel ayında Azərbaycan SSR MİK SSRİ-nin Konstitusiyasına əsasən hazırlanmış Naxçıvan MSSR haqqında yeni Əsasnaməni təsdiq etdi. Mərkəzin “parçala və hökm sür” siyasətinə uyğun olan “Qarabağ məsələsi”ni erməni daşnakları Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qopararaq, Ermənistana birləşdirmək yolu ilə həll etməyə çalışırdılar. 1920-ci il aprel ayının 30-da Azərbaycan hökuməti Ermənistan daşnak dövlətinə nota göndərərək tələb etdi: “1. Qarabağ və Zəngəzur ərazilərindən qoşunlarınızı çıxarın. 2. Öz sərhədlərinizə çəkilin. 3. Millətlərarası ədavətə son qoyun. Əks halda Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının İnqilab Komitəsi özünü Ermənistan Respublikası hökuməti ilə müharibə vəziyyətində hesab edəcək”. XI Qızıl Ordu hissələrinin yerləşdiyi Qarabağ, Zəngəzur ərazilərində erməni hərbi dəstələrinin təcavüzkar hərbi əməliyyatları davam edirdi. “Yaşasın Ermənistanın ayrılmaz hissəsi olan Sovet Zəngəzuru!” şüarı ilə erməni qoşunları Zəngəzurun içərilərinə soxularaq bir çox kəndi ələ keçirdilər və Zəngəzur, Naxçıvan, Böyük Vedi, Qazax rayonlarında qanlı qırğın törətdilər. 1921-ci ilin yayında XI Qızıl Ordusu hissələri Zəngəzura hücum etdi və Yuxarı Zəngəzur Ermənistana birləşdirildi. 1921-ci il iyunun 19-da Ermənistan SSR XKS sədri A.Myasnikov və XKS-nin digər üzvləri tərəfindən imzalanan bəyannamədə Dağlıq Qarabağ 5 Ermənistanın ayrılmaz tərkib hissəsi elan edildi . Ermənistan SSR tərəfindən Dağlıq Qarabağda fövqəladə nümayəndə təyin edilən A.Mravyan N.Nərimanovun təkidi ilə iyun ayının 27-də Qarabağdan geri çağırıldı. AK(b)P MK-nın Siyasi və Təşkilat bürosu tərəfindən 27 iyunda Ermənistanın nümayəndəsi Bekzadyanın “erməni və türk əhalisinin yaşadıqları yerləri inzibati və iqtisadi məqsədəuyğunluq baxımından müvafiq surətdə Ermənistana və Azərbaycana birləşdirmək” təklifı rədd olundu. RK(b)P-nin Qafqaz bürosu 1921-ci il iyulun 4-də toplanmış plenumunda Qarabağ məsələsi müzakirə olunarkən iki fikir irəli sürüldü: Birincisi, Qarabağın dağlıq hissəsi Azərbaycanın tərkibində saxlanılsın, erməni və azərbaycanlı əhalisinin iştirakı ilə rəy sorğusu keçirilsin; İkincisi, Qarabağın dağlıq hissəsi Ermənistan SSR- i tərkibinə qatılsın və rəy sorğusu yalnız ermənilər arasında keçirilsin. İclasın iştirakçılarından Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner, Nazaretyan, Kirov ikinci təklifin lehinə səs verdilər. Beləliklə, plenum qərara aldı: “Dağlıq Qarabağ Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilsin, rəy sorğusu yalnız Dağlıq Qarabağda keçirilsin” . Lakin N.Nərimanovun qəti etirazını, prinsipial mövqeyini və “Qarabağ haqqında məsələnin ciddi fikir ayrılığı doğurduğunu nəzərə alaraq, RK(b)P MK Qafqaz Bürosu onun qəti həllini RK(b)P MK-ya çıxarmağı zəruri hesab etdi” . Məsələ iyulun 5-də Qafqaz bürosunun plenumunda yenidən müzakirə olundu . Plenum “müsəlmanlarla ermənilər arasında milli sülhün zəruriliyini, Yuxarı və Aşağı Qarabağın iqtisadi əlaqələrini, onun Azərbaycanla daimi əlaqəsini əsas tutaraq” Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlanılması qərarını qəbul etdi, qərara paytaxtı Şuşa şəhəri olmaqla geniş vilayət muxtariyyəti verilməsi bəndi salındı . Bu məsələdə Stalinin, Çiçerinin, Orconikidzenin və Kirovun həlledici rolu olmuşdu. Lakin bu qərar nə Azərbaycan rəhbərliyini, nə də ictimaiyyətin nümayəndələrini qane etmirdi. Buna baxmayaraq, 1923-cü il iyunun 27-də RK(b)P Cənubi Qafqaz Ölkə Komitəsinin plenumu bu qərarı təsdiq etdi . 6 ƏDƏBİYYAT 1. http://anl.az/el/Kitab/2015/Azf-282700.pdf 2. https://story.karabakh.center/az/xx-esrde-ermenilerin- qarabaga-dair-erazi-iddialarinin-esas-merheleleri 3. Nuriyeva İradə - Azərbaycan Tarixi Bakı 2015 Yüklə 434,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|