IV mühazirə
164
dini və milli məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması və
Türküstanla Qazaxıstana aid hüquqi
qanunun dəyişdirilməsi
haqqında tələblərini elan etdikdə belə, «Mütərəqqi blok»un
təmsilçiləri A.F.Kerenskinin təşəbbüsü ilə müsəlman
deputatları bloka qəbul etməkdən imtina etdilər (hərbi
əməliyyatlar bəhanəsi ilə). Bu həm də hakimiyyəti dəyişdirmək
üçün bloka lazım olan 2/3 hissə səs çoxluğunun blok tərəfindən
artıq toplanması ilə izah edilirdi.
Beləliklə, Azərbaycanın yuxarı sosial zümrəsinin nüma-
yəndələrinin Rusiyanın Dövlət Dumasındakı fəaliyyəti, onların
iclaslardakı çıxışları, komissiyaların işində iştirakı, həmçinin
Azərbaycan burjuaziyası ideoloqlarının qəzet səhifələrindəki
çıxışları onu
göstərir ki, onlar öz tələbləri ilə çarizmin
müstəmləkə siyasətinin əleyhinə çıxış edirdilər. Onlar bütün
ümidlərini Rusiyada mövcud olan dövlət quruluşu çərçivəsində
islahatlar aparılmasına bağlamışdılar.
3. Azərbaycan xalqının milli
hərəkatının ikinci mərhələsinin başlanması.
1905-1906-cı illərdə erməni-Azərbaycan münaqişəsi
XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasında baş verən
iqtisadi böhran, siyasi və sosial proseslər onun
müstəmləkələrinə də təsir göstərirdi. Onlar Azərbaycandan da
yan keçməmişdi və burada Azərbaycanda milli hərəkatın
ikinci
mərhələsinin başlanmasına təkan verən gərgin hadisələr baş
verirdi. 1875-ci ildə «Əkinçi» qəzetinin nəşri ilə başlanmış
Azərbaycan milli hərəkatının birinci mərhələsi maarifçilik və
milli-mədəni dirçəlişin inkişaf mərhələsi idi. Milli
mədəniyyətin zəngin ənənələrini inkişaf etdirən görkəmli
azərbaycanlılar – M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, C.Məmmədqu-
luzadə, M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyov və başqaları onu keyfiyyətcə
yeni səviyyəyə qaldırdılar. Onlar xalqın milli-azadlıq
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
165
niyyətlərini əks etdirirdilər. Eyni zamanda dünya mədəniy-
yətinin dərk edilməsi prosesi baş verirdi. 1905-ci ildən
başlayaraq Azərbaycanda 1905-1907-ci illər Rusiya inqilabının
təkan verdiyi milli hərəkatın təşəkkül tapması və yüksəlməsi
mərhələsi başlayır.
Azərbaycan xalqının birləşməsi və milli şüurunun
inkişafında ermənilər və azərbaycanlılar arasındakı münaqişə
böyük rola malik idi. Azərbaycanda çoxmillətli burjuaziyanın
mövcudluğu
və iqtisadi, siyasi sahələrdə nüfuz qazanılması
uğrunda mübarizə ona gətirib çıxarırdı ki, milli əsarətə qarşı
mübarizə çox zaman öz yerini müxtəlif millətlərə mənsub
burjuaziya nümayəndələri arasında, xüsusilə milli Azərbaycan
və yalançı erməni burjuaziyası arasında mübarizəyə çevirdi. O
dövrdə erməni burjuaziyası güclü siyasi fəaliyyətə başlamışdı.
Hələ 1887-ci ildə Cenevrədə erməni millətçi partiyası «Hnçak»
(Zəng) yaranmışdı. Sonra, 1890-cı ildə Tiflisdə sosial-demokrat
roluna iddia edən və dənizdən-dənizə «Böyük Ermənistan»
yaratmağı qarşısına məqsəd qoyan «Daşnaksütun» (İttifaq)
meydana çıxmışdı.
Bu millətçi erməni partiyalarının: «Qnçak»ın 1892-ci ildən,
«Daşnaksütun»un isə 1903-cü ildən Bakıda da şöbələri var idi. Bu
dövrdə azərbaycanlıların milli partiyası yox idi.
XIX əsrin sonunda Osmanlı imperiyasından erməni
əhalisi Azərbaycana axışıb gəlirdi. Bu, 90-cı illərdə Osmanlı
imperiyasında ermənilərin antitürk çıxışlarının yatırılması ilə
əlaqədar baş verirdi. Erməni əhalisinin böyük hissəsi İrəvan,
Bakı və Elizavetpol (Gəncə) quberniyalarında yerləşdirildi.
XIX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda ermənilərin sayı 900
min nəfər (1828-1829-cu və sonrakı illər miqrasiyasından
sonra), 1908-ci ildə isə 1,3 milyon nəfər idi. Azərbaycan və
Gürcüstan ərazilərinin bir hissəsinə iddialı olan ermənilər
Cənubi Qafqazda güclü fəaliyyətə başladılar. Türkiyədən olan
qaçqınlar üçün Bakının kənarında xüsusi qəsəbə (Ermənikənd)
IV mühazirə
166
salındı və şəhər öz torpaqlarının bir qismini güzəştli şərtlərlə
ermənilərə verdi. Və yalnız iki il sonra Bakıda kasıb
müsəlmanlar üçün də belə bir
qəsəbənin tikilməsi məsələsi
qaldırıldı. Hətta o zaman Bakıya gəlmiş rus məmuru öz
təəssüratını «Neft Kaliforniyasında» məqaləsində təsvir
edərkən yazırdı ki, ermənilər «siyasi sayıqlamalara uyublar və
öz dövlətlərinin nəinki bütün Qafqazda, hətta cənubi Rusiyanın
bir hissəsində, Rostov-Donda da görürlər».
Beləliklə, 1905-ci ilin fevralında Bakıda başlamış erməni
–müsəlman münaqişəsinin kökləri hələ XIX əsrin sonu – XX
əsrin əvvəllərində nəzərə çarpırdı. 1905-ci ilin əvvəlində, rus
inqilabının başlanması ilə bu münaqişə daha da kəskinləşdi.
Rusiya imperiyasının əyalətlərində milli-azadlıq və inqilabi
hərəkatı başlanan kimi, çarizm onların qarşısını almaq
məqsədilə milli münaqişələri qızışdırır, bir xalqı o
birinin
üstünə salmaqla qədim, sınaqdan çıxmış prinsip olan Divede et
impera! (Parçala və hökm sür) siyasətindən istifadə edirdi.
1905-1906 və 1918-1920-ci illərdə də belə olmuşdu.
Milli ayrı-seçkilik və Azərbaycan xalqına qarşı düş-
mənçilik duyğularının qızışdırılmasında Bakıda və
Azərbaycanın digər rayonlarında təşkilatları olan erməni milli
partiyaları, xüsusilə «Daşnaksütun» mühüm rol oynayırdı.
1904-cü ildə, «Daşnaksütun»un Vyanada keçirilən III
qurultayında partiyainın Əsgəri Nizamnaməsi qəbul edildi ki,
bu nizamnamə əslində həmin partiyanı orta əsrlərin hərbi
ordeni kimi bir təşkilata çevirdi. «Daşnaksütun» erməni-Azər-
baycan münaqişəsində məsum rol oynayırdı. İqtisadi amil də
mühüm səbəblərdən biri idi. Məsələ burasında idi ki, Bakının
həm sənayesində, həm də ticarətində ermənilər aparıcı mövqe
tutmağa can atırdılar, bu isə öz növbəsində yerli azərbaycanlı
əhalinin maraqlarını sıxışdırır və onları Rusiyanın
xüsusi
himayəsində olan ermənilərdən iqtisadi asılılıq vəziyyətinə
salırdı. Ermənilər isə müsəlmanları vəhşi və fanatik xalq kimi
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
167
qələmə verməklə rus hökumətinin müsəlmanlara inamını
zəiflədirdilər. Bu, ermənilərlə sülh şəraitində yaşamağa çalışan
azərbaycanlıların narazılığına səbəb olurdu.
Beləliklə, 1905-ci ilin başlanğıcında vəziyyət son dərəcə
gərginləşmişdi. İstənilən anda milli və siyasi partlayış baş verə
bilərdi. Fevralın 6-da Bakının mərkəzində erməni mauzerçiləri
tərəfindən Sabunçu sakini Ağarza Babayevin öldürülməsi belə
partlayış detonatoru rolunu oynadı. Bundan az əvvəl 1905-ci il
yanvarın 12-də azərbaycanlı məhbusu (Balağa Məmmədrza
oğlu) istintaqa aparan erməni konvoyu onu yolda öldürdü. Bu
hadisələr vəziyyəti son
həddə qədər gərginləşdirdi, şəhərdə
atışma başladı. Polis və ordu fəaliyyətsiz idilər. Qətillər,
qarətlər üç gün davam etdi. Senator Kuzminskinin məlumatına
əsasən nəticədə 262 nəfər həlak oldu. Münaqişə Cənubi
Qafqazın digər ərazilərinə də keçdi: İrəvan (20-21 fevral),
Naxçıvan (may), Şuşa (iyun), Gəncə (15-18 noyabr), Tiflis (21
noyabr), Qazax (sentyabr), sonra yenə Bakı (avqust). Bu
hadisələr haqqında məlumatlar Amerika alimi Tadeuş
Svyatoxovskinin kitabında verilir. Natamam məlumatlara
əsasən bu hadisələr nəticəsində 158 azərbaycanlı və 128 erməni
kəndi qarət edilib yandırılmışdı. Mənbələrdə ölənlərin sayı 3
mindən 10 minədək göstərilir. T.Svyatoxovski qeyd edir ki,
«öldürülmüş azərbaycanlıların sayı ermənilərin sayından çox
idi». Münaqişə qurbanı olan azərbaycanlıların dəqiq sayını
hesablamaq çətin idi, çünki müsəlmanlar öldürülənlərlə bağlı
hər şeyi
gizlədir, ölülərini o saat dəfn edirdilər. Bir çox
müəlliflər belə hesab edir ki, «müsəlmanlar ermənilərdən çox
zülm çəkmişdilər». Azərbaycanlılar zərər çəkmiş tərəf oldular,
çünki özlərinin çoxdan hazırlanan işlərini həyata keçirmək üzrə
işi var qüvvələri ilə həyata keçirən yaxşı təşkil olunmuş erməni
xumblarına (dəstələrinə) lazımi müqavimət göstərə bilmədilər.
Lakin dünya mətbuatında bu hadisələr guya vəhşi və fanatik
müsəlmanların əzdiyi xristian ermənilərə münasibətdə rəğbət