IV mühazirə
160
qiymətlərin artması və torpaqların «təmin olunmuş kəndlilərin»
əlində cəmlənməsi
ilə nəticələnən, «az torpaqlı və torpaqsız
kəndliləri kənarda qoyan» kəndli torpaq bankı və köçürmələr
vasitəsilə həll etməsi ilə razılaşmadığını bildirdi.
Aqrar məsələnin müzakirəsi zamanı əməkçi müsəlman
fraksiyası adından Z.Zeynalov çıxış etdi. Qeyd etdi ki, Bakı
quberniyasının kəndliləri heç bir qiymətə torpaq sahələrini
almaq iqtidarında deyillər. Kəndlilərə torpağı bağışlamaq
lazımdır. O, xüsusi mülkiyyət əleyhinə çıxırdı və torpaq üçün
girov verilməsini pisləyirdi. Aqrar məsələnin müzakirələri
nəticəsiz başa çatdı.
F.Xoyski 173 deputatla birlikdə 1907-ci il mayın 18-də
dini inanclar və milli mənsubiyyətlə bağlı məhdudiyyətlərin
ləğvi ilə əlaqədar əsas müddəaların layihəsi ilə Dumaya mü-
raciət etdi. Ümumi qanunlarda vətəndaşların – bütün Rusiya
vətəndaşlarına sərbəst yaşayış yeri, köçmək,
peşə yönümü
seçmək hüququnun verilməsi və s. məsələsi qaldırılmışdı.
Dumanın sədri layihə haqqında deputatlara məlumat verdi,
müzakirəyə qoyacağına söz verdi və bu məsələ qapandı.
Yerli məhkəmələr haqqında məruzə X.Xasməmmədov və
F.Xoyskinin narazılığına səbəb oldu. Belə ki, məruzədə
göstərimişdi ki, islahat ancaq o quberniyalarda həyata keçirilə
bilərdi ki, burada zemstvo islahatı aparılmışdır, yəni Rusiyanın
mərkəzi quberniyaları nəzərdə tutulurdu.
Hökumət Dumadan inqilabi terrorun pislənməsini tələb
etdi, lakin deputatların əksəriyyəti bundan imtina etdi. Bundan
savayı, mayın 17-də Duma polisin hərəkətlərinə qarşı çıxdı,
bunun ardınca terrorçu aksiyalar yenidən başladı. Mətbuat
Dumaya qarşı çıxaraq, onu «üsyan yayan» adlandırdı. Bu
şəraitdə hökumət Dumanın buraxılmasını elan etmək qərarına
gəldi və deputatların bir qismini çar ailəsinə qarşı sui-qəsddə
günahlandırdı.
II Nikolay 1907-ci il iyunun 3-də Dumanın buraxılmasını
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
161
elan edərək, 1907-ci il noyabrın 1-də III Dumanın çağırılması
müddətini təyin etdi. Həmçinin seçki haqqında qanuna
dəyişikliklər haqqında elan verdi.
3 iyun 1907-ci il Manifesti 1915-ci ilin avqustuna qədər
mövcud olmuş «üç iyun sisteminin» yaradılması üçün əsas
rolunu oynadı.
«Əvvəlcə sakitlik, sonra islahatlar» - 1905-1907-ci illər
inqilabından sonrakı P.A.Stolıpin siyasətinin əsas xəttini təşkil
edirdi. Eserlərin təşkil etdiyi sui-qəsddən (12 avqust 1906-cı il)
möcüzə nəticəsində xilas olduqdan sonra o, hərbi-səhra
məhkəmələri təsis etdi. Bu məhkəmələr 8 ay ərzində 100-ə
yaxın ölüm hökmü çıxardılar – bu Rusiyada bu vaxta qədər
görünməmiş bir rəqəm idi. Həmçinin 260-a yaxın
gündəlik
qəzet bağlandı.
II Dövlət Duması 103 gün ömür sürdü. Qarşısına qoyduğu
heç bir məsələni həll etmədi. Yeni seçki qanununa müvafiq
olaraq deputatların sayı 524-dən 442-yə endirildi. (1.11.1907-
9.06.1912).
III Dumanın əsas vəzifələri ölkənin hərbi qüdrətinin
artırılması və qanun-qaydanın bərpası idi.
Bəzi şəhərlər, o cümlədən Bakı şəhəri Dumaya seçki nü-
mayəndəliyindən məhrum edildi. Qafqaz 28 əvəzinə 10 deputat
göndərə bilərdi. Bakı, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarından
X.Xasməmmədov nümayəndə seçildi.
III Dövlət Dumasında müsəlman fraksiyası 8 nəfərdən
ibarət idi. Fraksiyaya X.Xasməmmədov rəhbərlik edirdi.
Fraksiyanın əsas məqsədi zemstvo (yerli idarəçilik)
müəssisələrinin
təsis edilməsi, ibtidai təhsilin ana dilində
aparılması kimi islahatlara və s. nail olmaq idi.
X.Xasməmmədovun çıxışını təhlil etdikdən sonra göstər-
mək olar ki, o aşağıdakı məsələlərə toxunurdu: siyasi azadlıq
verilməsi, köçkünlük məsələsinin həlli, ana dilində təlim və
məhkəmə icraatı, zemstvonun (yerli idarəçilik) tətbiqi.
IV mühazirə
162
1911-ci ildə X.Xasməmmədov hərbi mükəlləfiyyət barədə
məsələ qaldırdı. Müsəlman fraksiyası hərbi mükəlləfiyyətin
müsəlmanlara da şamil edilməsi
və əsgəri borcun yerinə
yetirilməməsi əvəzində ödənilən xüsusi pul vergisinin əleyhinə
çıxış etdi.
«İrşad» qəzeti yazırdı: III Duma xalqa heç nə vermədi və
verməyəcək. O yalnız bürokratiyanın əlində örtük rolunu
oynayırdı. Əvvəlki Dumalarda fikir mövcud idi. Düzdür, bu
fikir xüsusi qüvvəyə malik deyildi, amma var idi.
X.Xasməmmədovun çıxışlarının içərisində ən mühümü
Qafqaz məsələsi üzrə etdiyi məruzə idi. «Biz belə hesab edirik
ki, hakimiyyət millətlər arasında heç bir fərq qoymamalıdır,
bütün millətlər eyni hüquqlardan
istifadə etməli və eyni
məsuliyyəti daşımalıdırlar. Zaqafqaziyanın bütün əhalisi xris-
tianlara və qeyri-xristianlara bölünür. Müsəlmanlara inam
yoxdur, onlar üçün bir sıra məhdudiyyətlər mövcuddur.
Məktəblər əhalini təmin etmir, çünki onlarda təlim ana dilində
aparılmır və məktəblərin sayı azdır».
Kadet partiyası III Dumada hökumətin daxili siyasi kur-
sunun ünvanına kəskin tənqidlə çıxış etməkdə davam edirdi.
III Duma milli məsələni də müzakirə edirdi. Hökumət
Finlandiya haqqında bir neçə qanun layihəsi təqdim etdi.
Finlandiyada rus və fin vətəndaşların hüquqları
bərabərləşdirildi və hərbi mükəlləfiyyət əvəzinə ödənən pulun
dəyəri 20 milyon fin markası miqdarında müəyyənləşdirildi.
Polşa məsələsi kəskin şəkildə dururdu. Əvvəlki iki
Dumadan Polşa üçün tam muxtariyyət
tələb edən Polşa solosu
III Dumada digər təkliflər - andlılar məhkəməsinin tətbiqi,
quberniyalarda özünüidarənin qüvvətləndirilməsi kimi
məsələlərlə çıxış edirdi.
1912-ci il iyunun 9-da çarın fərmanına əsasən III
Dumanın iclasları dayandırıldı.
IV Dövlət Duması 1912-ci il noyabrın 15-də M.B.Rod-
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
163
zyankonun sədrliyi ilə açıldı. Azərbaycan əhalisindən Məmməd
Yusif Cəfərov nümayəndə seçilmişdi. Yenidən 7 nəfərdən
ibarət müsəlman fraksiyası yaradıldı. Fraksiya həm maddi, həm
də mənəvi baxımdan ağır vəziyyətdə idi. Bu haqda M.Y.Cəfərov
danışırdı.
Əksəriyyət deputatların, xüsusilə sağların fraksiyaya
münasibəti
olduqca təkəbbürlü idi, onları heç kəs dinləmirdi,
müsəlmanlara hüquqların verilməsi ilə bağlı məsələ
qaldırılanda çıxış edənə maneçilik törədilirdi. Bu cür
münasibətlə demək olar ki, bütün müsəlman deputatları
rastlaşırdı.
Fraksiyanın IV Dövlət Dumasında fəaliyyəti qəzet
səhifələrində işıqlandırılırdı. Bu vaxt Peterburqda olan C.Hacı-
bəyov yazırdı ki, müsəlman fraksiyası cəmiyyət tərəfindən
diqqətsiz və müdafiəsiz buraxılıb.
M.Y.Cəfərov Peterburqda oxuyan azərbaycanlı tələbələrlə
görüşür, həmçinin Azərbaycanı gəzir, əhalinin sosial
problemləri ilə daha yaxından tanış olurdu.
M.Y.Cəfərov öz çıxışlarında çarizmin əyalətlərdə yerli
əhalini sıxışdırmaqla rus elementini
gücləndirmək məqsədilə
köçürmə siyasətinə mənfi münasibət bildirirdi. Müsəlmanlara
aid mövcud hüquqi məhdudiyyətlərin ləğvi uğrunda çalışır, 3
iyun seçki aktının dəyişdirilməsini tələb edir, müsəlmanların
Dumada məhdud şəkildə təmsil olunmasının əleyhinə olan
çıxışlar edirdi.
IV Dövlət Dumasında dövlətə müxalifət qüvvətləndi.
1915-ci ilin avqustunda «Mütərəqqi blok» yaradıldı (bloka 422
deputatdan 236-sı daxil oldu). Sədr M.B.Rodzyanko seçildi.
M.Y.Cəfərovun bloka daxil olmaq haqqında bəyanatı
qəbul edilmədi. Onlar bunu sədrlik edən K.Tevkelevin
sessiyanın açılışına gəlməməsi, müsəlman fraksiyasının
proqramının olmaması ilə izah edirdilər.
Hətta M.Y.Cəfərov fraksiyanın müsəlmanlara aid hüquqi,