Baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
323
əlaqədar 1700 adam, o cümlədən 20 xalq komissarı və müavini, 
34 rayon icraiyyə komitəsinin sədri, 52 raykom katibi, 8 
professor cəzalandırıldı. 
«Azneft işi» ilə bağlı  Xəzər gəmiçiliyində 3300 nəfər 
adam cəzalandırıldı. 
Azərbaycan Yazıçıları İttifaqının 1937-ci ildə iyun ayında 
keçirilmiş iclası H.Cavidi, H.Sanılını, M.Müşviqi xalq düşməni 
kimi İttifaqdan xaric etdi, Y.V.Çəmənzəminlinin, S.Mumtazın, 
S.Hüseynin, S.M.Qənizadənin, Qurban Musayevin Yazıçılar 
İttifaqında qalmasını qeyri-mümkün hesab etdi. 
Ümumiyyətlə, 1937-38-ci illərdə Azərbaycanda saxta 
ittihamlarla 40 minə yaxın adam cinayət məsuliyyətinə  cəlb 
edilmişdi. 1937-1940-cı illərdə orta hesabla hər il 12 min adam 
həbs edilmişdi. 
30-cu illər ərzində öz doğma yerlərindən «kulak» adı ilə 
Sibirə və Qazaxstana minlərlə adam sürgün edildi. 40-cı illərin 
sonunadək davam edən bu proses nəticəsində Sibir və 
Qazaxstanda xüsusi kulak arxipelaqları yaradılmışdı. 50-ci 
illərin ortalarından etibarən geri qayıdanları nəzərə almaq şərti 
ilə, hazırda təkcə Qazaxstanda 100 mindən çox sürgün edilmiş 
azərbaycanlı yaşayır. 
Azərbaycan tarixinin faciəli səhifələrini təşkil edən bütün 
bu proseslər 20-30-cu illərin siyasi proseslərinin mahiyyətindən 
irəli gəlirdi. 
 
Ədəbiyyat 
1.
 
İbrahimov Z. Lenin və Azərbaycanda sosialist inqilabının 
qələbəsi. Bakı: 1970 
2.
 
Yenə onun. Sosialist inqilabı 
uğrunda Azərbaycan 
zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. Bakı: 1957 
3.
 
Əhmədov X. Azərbaycanda Sovetlərin yaranması  və 
möhkəmləndirilməsi (1920-1925). Bakı: 1961 
4.
 
Bünyadov Z. Qırmızı terror. Bakı: 1993 
5.
 
Quliyev C. K istorii obrazovaniə Vtoroy respubliki 
IX mühazirə 
 
 
324
Azerbaydjana. Bakı: 1997 
6.
 
Əliyev X., Əlimirzəyev X. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının 
kollektivləşdirilməsi tarixindən. Bakı: 1957 
7.
 
Əziz B. Azərbaycanda sovet işğal rejiminə qarşı mübarizə (1920-
1991). Magistr hazırlığı üçün proqram. Bakı: 2008 
8.
 
Vəkilov M. Böyük Oktyabr inqilabı  və Azərbaycanda sosialist 
mədəniyyətinin çiçəklənməsi. Bakı: 1955 
9.
 
Məmmədov E. Kənd təsərrüfatının elliklə kollektivləşməsi 
ərəfəsində Azərbaycan kəndində sinfi mübarizə (1927-1929) 
Bakı: 1961 
10.
 
N.Nərimanov. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. Bakı: 1992 
11.
 
İbrahimli F. Azərbaycan kəndində sosial-siyasi proseslər (1920-
1930). Bakı: 1996 
12.
 
Yenə onun: 20-ci illərin  əvvəllərində Azərbaycan kəndində 
ictimai-siyasi vəziyyət. Bakı: 1995 
13.
 
Yenə onun: Azərbaycan kəndində sovetləşmə siyasəti. Mütərcim, 
1996 
14.
 
Yenə onun: Sovet hakimiyyəti, yoxsa hakimiyyətsiz Sovetlər. 
Bakı: 1997 
15.
 
Yenə onun: Sovetləşmə siyasəti, yoxsa yandırma  əməliyyatı. 
(Tariximizin qaranlıq səhifələrindən) Tarix və onun problemləri 
jurn. Bakı: 2000, №1 
16.
 
Yenə onun: Millətçi pasportu kimlərə verilirdi. Tarix və onun 
probl. Bakı: №1, 1999 
17.
 
Yenə onun: Tarixi şəxsiyyətlərə  ədalətli münasibət lazımdır. 
«Mütərcim» jurn. №1, 1999. 
18.
 
«Bakinskiy raboçiy» qəzeti, 6 noyabr, 2 dekabr, 25 dekabr 1921-
ci il 
19.
 
Azərbaycan Respublikası EA elmi arxivi, f. I, siy. 9, iş 4798, v. 
230, v.231, v.235 
20.
 
Azərbaycan Respublikası SPİH MDA, f. I, siy. 74, iş 7, v 31 
21.
 
Azərbaycan Respublikası SPİH MDA N.Nərimanov fondu. 
F.609, siy. I, iş 71, v. 1-7 
22.
 
XX əsr Azərbaycan tarixi. II c, Bakı: 2004 
23.
 
Qaffarov T. Azərbaycan tarixi (1920-1991), Bakı: 1999 
24.
 
Məmmədzadə M.B. Köylü hərəkatı. Lenin milli siyasəti. Bakı: 

---

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
325
2007 
25.
 
Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: 1992. 
26.
 
İbrahimli X. Azərbaycan siyasi mühacirəti. Bakı: 1998. 
27.
 
Həsənov C. Ağ «ləkə»lərin qara kölgəsi. Bakı: 1991. 
28.
 
Qafqazda sovet totalitarizmi (20-30-cu illər). Bakı: 1998 
29.
 
Rəsulzadə M.Ə. Bolşeviklərin şərq siyasəti. Bakı: 1994. 
30.
 
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: 1990. 
 
 

---

X mühazirə 
 
 
325
Dos. N.Z.Məmmədov 
 
X. AZƏRBAYCAN İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ 
DÖVRÜNDƏ 
 
1.
 
İkinci dünya müharibəsinin başlanması. Faşist 
Almaniyasının SSRİ-yə hücumu və Azərbaycan 
müharibə edən ölkələrin hərbi-siyasi planlarında  
2.
 
Respublika iqtisadiyyatının hərbi tərzdə yenidən 
qurulması. Bakı şəhərinin hərbi sənaye və tibbi xidmət 
potensialı. Cəbhənin yanacaqla təmin edilməsində 
Azərbaycan neftçilərinin rolu 
3.
 
Müharibə illərində milli diviziyaların yaradılması, 
azərbaycanlı döyüşçülərin cəbhədə, partizan və 
antifaşist müqavimət hərəkatında iştirakı. 
4.
 
Azərbaycan mühacirəti müharibə illərində. Milli le-
gionların yaradılması. 
5.
 
Azərbaycan mədəniyyəti müharibə illərində.  İkinci 
dünya müharibəsinin geosiyasi nəticələri 
 
 
1. İkinci dünya müharibəsinin başlanması. Faşist  
Almaniyasının SSRİ-yə hücumu və Azərbaycan  
müharibə edən ölkələrin hərbi-siyasi planlarında  
 
1939-cu il sentyabrın 1-də sübçağı faşist Almaniyası 
«Vays» («Ağ») şərti adı altında Polşaya hücum planına uyğun 
olaraq müharibəyə başladı və sürətlə Varşavaya doğru irəlilədi. 
Faşist Almaniyasının Polşaya hücumu ilə  İkinci dünya 
müharibəsi başlandı  və çox qısa bir zamanda Avropanın, 
Asiyanın, Afrikanın, Amerikanın bir çox ölkələrini özünə cəlb 
etdi, Hind və Sakit okean sahillərinə, Atlantik okeanı və Şimal 
buzlu okeanı sahillərinə, Uzaq Sakit okean adalarına, 
Azərbaycan  
İkinci dünya müharibəsi dövründə 
 
326
İndoneziya və Avstraliya sahillərinədək geniş  əraziyə yayıldı. 
Öz orbitinə planetin bir çox dövlətlərini cəlb edən İkinci dünya 
müharibəsi bəşər tarixində ən dağıdıcı və ən dəhşətli müharibə 
olmuşdur. Onu Birinci dünya müharibəsi ilə müqayisə etsək 
aşağıdakı faktların və  rəqəmlərin  şahidi olaraq. Əgər Birinci 
dünya müharibəsində 1 milyard nəfər  əhalisi olan 38 dövlət 
iştirak etmiş, silahlı qüvvələri 70 milyon nəfər olan cəmi 14 
dövlətin  ərazisində döyüşlər aparılmışdısa,  İkinci dünya 
müharibəsinə 1 milyard 700 milyon nəfər əhalisi olan 61 dövlət 
cəlb edilmiş (Yer kürəsi  əhalisinin 80 faizini), altı il davam 
etmişdir. Birinci dünya müharibəsində 10 milyon nəfər, İkinci 
dünya müharibəsində isə təqribən 60 milyon nəfər adam həlak 
olmuşdur. 
Birinci dünya müharibəsi kimi, İkinci dünya 
müharibəsinin də bir çox səbəbləri var idi. Bu, hər şeydən əvvəl 
iri kapitalist dövlətlərinin mənafe dairələrinin toqquşması, dün-
yanın siyasi xəritəsinin yenidən dəyişdirilməsi, sivilizasiyaya 
hakim olmaq iddiası idi. İkinci dünya müharibəsinin labüdlüyü 
mahiyyətcə 30-cu illərin ortalarına yaxın tarixi reallığa çevrildi. 
Faktlara və tarixi hadisələrə müraciət edək: 1931-1932-ci 
illərdə Yaponiya Şimal-Şərqi Çini zəbt etdi, sonra isə 1937-ci 
ildə  Mərkəzi Çinə soxuldu və bütün Çini işğal siyasətinə 
başladı. 1935-ci ildə  İtaliya Həbəşistana basqın etdi, 1936-
1938-ci illərdə respublikaçılar  İspaniyasına Almaniya-İtaliya 
müdaxiləsi oldu və  nəticədə 1939-cu ildə general Franko 
diktaturası quruldu ki, o da Faşist Almaniyası ilə  əməkdaşlıq 
etməyə başladı. 1938-ci ilin martında Avstriya Almaniyaya 
birləşdirildi. 1936-cı ildə Almaniya ilə Yaponiya arasında 
«antikomintern paktı» imzalandı  və bir il sonra İtaliya da bu 
pakta qoşuldu ki, bununla da Berlin-Roma-Tokio üçbucağı 
yarandı  və dünyanı müharibə ilə  hədələməyə başladı. Bu 
dövlətlər 1940-cı ilin sentyabrında dünyanı bölüşdürmək 
məqsədi ilə «üçlər paktı»nı imzaladılar. 

---