XI mühazirə
382
Halbuki Azərbaycan dili haqqında qanunun qəbulunda Mirzə
İbrahimovun xüsusi təşəbbüsü olmuşdu. Qanun da onun Ali
Sovetin Rəyasət Heyətinə sədrliyi altında qəbul edilmişdi.
Mirzə İbrahimov Xruşşovun Azərbaycan SSR Ali
Sovetinin sonuncu sessiyasında qəbul edilmiş təhsil sisteminin
yenidən təşkil edilməsi haqqındakı qanunu, şagirdlərə dilin
tədrisi məsələsinə tənqidi barədə «ədalətli olaraq bizim yoldaşı
tənqid edib» söyləmişdi.
İ.Mustafayev guya dil məsələsində çox inadkarlıq
göstərib, heç kimi eşitməyib. Plenumda səslənən çıxışlarda
göstərilirdi ki, İ.Mustafayev yalnız kənd təsərrüfatı
mütəxəssisidir, təhsil, məktəb, dil məsələlərində təcrübəsizdir.
Vəli Axundovun çıxışından belə aydın olurdu ki,
Azərbaycanda dövlət dilinin Azərbaycan dili olması mərkəzin
yeritdiyi siyasətin pozulması və İ.Mustafayevin, M.İbra-
himovun siyasi cəhətdən yetkin olmamasının nəticəsidir.
Plenum onu da qeyd etdi ki, radio verilişlərində
respublikanın çoxmillətli əhalisi nəzərə alınmır. Respublika
radiosunda verilişlərin efir vaxtı 13 saat nəzərdə tutulub ki,
Azərbaycan dilində verilişlərə 12 saat on dəqiqə, rus və erməni
dillərində isə 28 dəqiqə vaxt ayrılıb. Plenum bunu həmin
xalqlara qarşı hörmətsizlik kimi qiymətləndirmişdi.
Məhz bütün bunları nəzərə alan Mərkəz 1959-cu ilin iyul
ayında İ.Mustafayevi millətçilikdə təqsirləndirərək Azərbaycan
KP MK-nın birinci katibi vəzifəsində uzaqlaşdırdı. Vəli
Axundov Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə
təyin edildikdən sonra həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri
kimi, Azərbaycan SSR-in təhsil haqqında 1959-cu il qanununa
respublikada təhsilin rus dilində aparılmasına geniş imkan açan
əlavələr edildi.
60-cı illərdə mərkəzi orqanların düzgün olmayan si-yasəti
nəticəsində Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərdə
yenidən gərginlik yarandı. Mərkəzdən müdafiə olunan,
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
383
Mikoyan və Suslov kimi imperiya rəhbərlərinin dəstəklədiyi
ermənilər Dağlıq Qarabağ məsələsini yenidən ortaya atdılar.
Ermənistan Respublikasının və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ
Vilayətinin erməni əhalisi Dağlıq Qarabağın Ermənistana
verilməsini tələb etməyə başladı. Həmçinin, Ermənistanda
antitürk əhval-ruhiyyəsi yenidən qızışdı. «Qarabağ hərəkatı»
gizli təbliğatdan açıq fəaliyyətə keçməyə başldı. Hətta
«Qarabağ hərəkatı»na rəhbərlik edən «Daşnaksütyun»
partiyasının qərarına görə, «Böyük Ermənistan» dövləti
yaratmaq, bu işdə başlıca əngəl olan bütün türkdilli xalqları
kölə vəziyyətinə salmaq, tədricən məhv etmək məqsədilə
«Ermənistanın azadlığı uğrunda erməni gizli ordusu» (ASALA)
– terrorçu siyasi silahlı təşkilatı yarandı.
1960-cı illərin sonunda ermənilərin tələbi ilə Dağlıq
Qarabağın Ermənistana verilməsi məsələsi hətta Sov.İKP MK-
nın müşavirəsində müzakirə edildi. Müşavirədə qızğın
diskussiya oldu. İmperiyanın başçısı N.S.Xruşşov bu məsələnin
arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara biləcəyini dərk edə bildi
və ermənilərin tələblərini rədd etdi.
1964-cü ilin əvvəlində SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin
sədri A.İ.Mikoyan 1954-cü ildə Krımın Ukraynaya
birləşməsindən ruhlanaraq, hesab etmişdi ki, Dağlıq Qarabağı
da Ermənistana vermək mümkündür. Bu baxımdan da o, Dağlıq
Qarabağın Ermənistana verilməsini imperiya rəhbərindən –
N.S.Xruşşovdan xahiş etmişdi. N.S.Xruşşov isə «müdriklik»
göstərərək bildirmişdi ki, «mən DQMV ermənilərinin bir sutka
ərzində Ermənistana köçürülməsi üçün 12 min hərbi yük maşını
verməyə hazıram».
Bütün bunlara baxmayaraq, ermənilərin Dağlıq Qarabağ
niyyəti tamamilə məhv olmadı. Azərbaycanlılar öz vətənində –
Dağlıq Qarabağda sıxışdırılırdı. 1967-ci ildə burada –
Stepanakertdə (Xankəndində) azərbaycanlılara divan tutulmuş,
bir neçə nəfər isə qətlə yetirilmişdi. Bütün bunlar Azərbaycanın
XI mühazirə
384
dövlət başçısı V.Axundovun gözü qarşısında baş verirdi. Hətta
onun razılığı ilə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti
1969-cu il 7 may tarixli qərarı ilə sərhəd rayonlarında 2 min
hektardan çox Azərbaycan torpağının Ermənistana verilməsi
haqqında hələ 1938-ci il mayın 5-də verilmiş qərarı təsdiq etdi,
lakin 1969-cu ilin iyulunda Azərbaycanda hakimiyyətə gələn
H.Ə.Əliyev bu qərarın icra olunmasına yol vermədi.
Sov.İKP MK-nın 1964-cü il 4 oktyabr plenumunda
N.S.Xruşşov tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırıldı. L.İ.Brejnev
Sov.İKP MK-nın birinci katibi (1966-cı ildən baş katibi)
seçildi.
Partiya inzibati amirliyi yenidən gücləndi. Partiya, sovet,
həmkarlar ittifaqları və komsomol orqanları təşkilatca yenidən
ərazi prinsipi üzrə quruldu.
Mərkəzdə gedən bu «yenidənqurma» öz təsirini
Azərbaycana da göstərdi. 50-ci illərdəki demokratik meylləri
yenidən inzibati amirlik əvəz etməyə başladı. Respublikanın
iqtisadi və sosial hüquqları yenidən pozuldu.
2. 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların
Qərbi Azərbaycan torpaqlarından növbəti deportasiyası
Sovet hakimiyyətinin ölkənin müxtəlif regionlarında, o
cümlədən Qafqazda Azərbaycan, erməni, gürcü və başqa
xalqları bir-birinə qarşı qoymaq siyasəti çar Rusiyasının
məqsədli siyasətinin davamı idi. Bu siyasət mərkəzə qeyri-rus
xalqlar, xüsusilə də müsəlman və türklər üzərində öz hakim
mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün lazım idi.
Azərbaycanlılar və digər türklər yaşayan torpaqların işğalı
hesabına «Böyük Ermənistan» dövləti yarartmaq xəstəliyinə
tutulan ermənilər özlərinin heç vaxt mümkün olmayacaq
məqsədlərinə çatmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etməyə
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
385
çalışırdılar.
Moskvadakı havadarlarının köməyi ilə mərkəzdəki və
xarici ölkələrdəki erməni və ermənipərəst lobbilərinə arxalanan
erməni – daşnaklar müharibədən sonrakı illərdə də vaxtaşırı
azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dəki öz tarixi etnik
ərazilərindən sıxışdırılıb çıxarılması, ilk növbədə Dağlıq
Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər.
40-cı illərin ortalarında Mərkəzin, bilavasitə Moskvadakı
erməni lobbisinin lideri və rəhbəri A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə
Ermənistanda kommunistlərin fəal iştirakı ilə gizli «Qarabağ
hərəkatı» və «Qarabağ komitəsi» yaradılmışdı. 1945-ci ilin
payızında Ermənistan rəhbərliyi partiya elitasının köməyi ilə
növbəti dəfə ÜİK(b) P MK qarşısında Azərbaycan torpaqlarının
bir hissəsinin – Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Ermənistana
birləşdirilməsi haqqında məsələ qaldırdı. Ermənistan K(b) P
MK və XKS Stalinə müraciət edərək heç bir elmi, tarixi əsası
olmadan bildirdilər ki, Dağlıq Qarabağ ərazisi guya iqtsadi
cəhətdən daha çox Azərbaycanla deyil, Ermənistanla bağlıdır.
Mərkəzdə bu məsələyə dərhal münasibət bildirildi.
Belə ki, Moskvanın nümayəndəsi ÜİK(b) P MK katibi
ermənipərəst K.M.Malenkov 28 noyabr 1945-ci ildə
Azərbaycan K(b) MK-nın 1-ci katibi Mircəfər Bağırova məktub
yazaraq bu məsələ haqqında – ermənilərin istəyi ilə bağlı
məlumat verir və onun rəyini bilmək istəyir.
M.Bağırov isə öz növbəsində 10 dekabr 1945-ci il tarixdə
K.M.Malenkovun məktubuna cavab göndərir. Cavab
məktubunda Ermənistanın Dağlıq Qarabağla bağlı irəli sürdüyü
bu iddiaların heç bir elmi, tarixi əsası olmadığı və Dağlıq
Qarabağın Azərbaycanın qədim torpağı olduğu sanballı
faktlarla sübut edilirdi. M.Bağırov bildirirdi ki, əhalisinin
əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Şuşadan başqa, Yuxarı
Qarabağ ərarizisi o halda Ermənistana verilə bilər ki, Zəngəzur
bölgəsi bütövlüklə Azərbaycana qaytarılsın. Buna isə nə
Dostları ilə paylaş: |