XI mühazirə
378
Milli dilin, mədəniyyətin, milli dəyərlərin itib-batmaq
səviyyəsinə çatdığı bir dövrdə bunları xilas etmək üçün
Azərbaycan dili haqqında qanunun qəbul edilməsi çox böyük
cəsarət idi.
Rəsul Rza öz çıxışında yana-yana bildirirdi: «Doğma
Azərbaycan dilinin formal yox, əsl həqiqətdə bütün həyat və
işimizdə özünə layiq olan yeri tutmasını təmin etmək lazımdır.
Milli siyasətimizin ruhuna uyğun olaraq dilimizin tərəqqi və
inkişafı uğrunda mübarizə aparmaq lazımdır».
Azərbaycan dili haqqında qanunun qəbul edilməsindən
sonra Bəxtiyar Vahabzadənin «Gülüstan», Rəsul Rzanın «Qızıl
gül olmayaydı» poemaları, İsa Hüseynovun ilk povestləri
yazıldı.
Respublikada
rəsmi sənədlərin, kargüzarlıq işlərinin
Azərbaycan dilində aparılması üçün konkret tədbirlər görüldü.
1957-1959-cu illərdə «İncəsənət» almanaxı, 1958-ci ildə
«Bakı» axşam qəzeti, uşaqlar üçün «Göyərçin» jurnalı nəşr
olunmağa başladı. 1956-cı ildə Bakı televiziyası işə düşdü.
Ali Sovetin Rəyasət Heyəti bir sıra fərmanlar qəbul
etmişdi. Həmin fərmanlardan birinə əsasən 2 aprel 1956-cı ildə
Dəstəfur rayonunun adı dəyişmiş və rayon mərkəzinin adına
uyğun olaraq Daşkəsən rayonu adlandırılmışdı.
Respublikada həm şəhərdə, həm də kənddə ümumi
yeddillik təhsil həyata keçirilmiş, iri şəhərlərdə isə, əsasən
onillik təhsil tətbiq olunmuşdu. Hökumətin qərarı ilə orta
ixtisas məktəblərində və ali məktəblərdə təhsil pulu ləğv
edilmişdi.
Lakin bütün bu nailiyyətləri mərkəz qısqanclıqla
qarşılayır, bu proseslərə rus şovinizminin gözü ilə baxırdı.
Həmçinin Azərbaycanda milli dirçəliş meylləri mərkəzdə rus
şovinizminin güclənməsinə səbəb
olur və ciddi müqavimətə
rast gəlirdi.
Azərbaycan dili haqqında qanun partiyanın milli si-
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
379
yasətinə zidd hal kimi qiymətləndirildi və əhalidə millətçi
əhval-ruhiyyə yaradılması kimi səciyyələndirildi.
İ.Mustafayevə millətçi damğası vurulsa da, məhz o,
Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrdə (1954-1959-cu illər) öz
əməli və dövlətçilik fəaliyyəti ilə dərin milli hisslərə malik
dövlət rəhbəri olduğunu sübut etdi. O, kənd təsərrüfatına,
sənayeyə, ideoloji işə rəhbərlik sahəsində, kadrların seçilməsi,
yerləşdirilməsi və tərbiyəsi işində çox işlər görmüşdü.
1954-1958-ci illərdə kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalında artım əvvəlki beşillik dövrünə nisbətən aşağıdakı
kimi olmuşdur: pambıq istehsalı - 28,5 faiz, taxıl – 19,2 faiz,
tütün – 31,5 faiz, yaşıl çay yarpağı – 2,4 dəfə, üzüm – 1,5 dəfə,
tərəvəz – 2 dəfə, barama – 11,2 faiz, süd istehsalı 1953-cü
ildəkinə nisbətən 1958-ci ildə 230 min tondan 402 min tona, ət
istehsalı 50 min tondan 64,5 min tona, yun istehsalı 5,9 min
tondan 8 min tona çatdırılmışdı.
Mərkəz isə hər şeyi qeyri-obyektiv izah etməyə çalışıaraq
texniki bitkilərin, xüsusilə də taxıl bitkilərinin daha sürətlə
inkişaf etdirilməsində İmam Mustafayevin səhvə yol verdiyini
iddia
edirdi
Son anda mərkəz İ.D.Mustafayevi vəzifədən götürmək
qərarına gəldi. Bu cəza isə «əsaslandırılmalı» idi. Bu baxımdan
da N.S.Xruşşovun göstərişi ilə Azərbaycan partiya təşkilatının
işini yoxlamaq üçün Sov.İKP MK təşkilat şöbəsi müdirinin
müavini Şikinin başçılığı ilə 26 nəfərdən ibarət komissiya
göndərildi. Komissiya iftiralarla dolu, mərkəzi təmin edən bir
hesabat yazdı. Yoxlamanın nəticələri Azərbaycan KP-də
müzakirə olunmadan, Azərbaycan rəhbəriliyinə göstərilmədən
Moskvaya təqdim edildi. Yoxlama materialları İ.D.Mustafayevi
vəzifədən götürmək üçün əsas oldu. Yoxlamada önə çəkilən
iradlardan bəzilərini xatırlatmaq yerinə düşərdi. Guya
Azərbaycanda Əzizbəyovun ev-muzeyi əzəmətli
bir binada
yerləşdiyi halda, S.M.Kirovun adına olan muzey çox görkəmsiz
XI mühazirə
380
bir binada yerləşir. Halbuki, Kirovun ev-muzeyi onun Bakıda
yaşadığı ikimərtəbəli yaraşıqlı daş evdə olduğu halda,
Əzizbəyovun ev-muzeyi birmərtəbəli binada, birbaşa küçədən
girişi olan bir dəhlizdə yerləşirdi.
İttihamlardan biri də o idi ki, Azərbaycanda guya oktyabr
inqilabının tarixi obyektiv öyrənilmir, yazılmır.
Daha sonra dil haqqında: guya Azərbaycan SSR Ali
Sovetinin sessiyasının müzakirəsinə verilmiş qanun
layihəsində
deyilirdi ki, bütün məktəblərdə uşaqların təhsili ancaq
Azərbaycan dilində aparılmalıdır.
Digər bir iradda göstərilirdi ki, başqa ittifaq
respublikalarında neft sənayesi nazirliyi ləğv olunduğu halda,
Azərbaycanda
İ.D.Mustafayev onun ləğvinə imkan
verməmişdir. Sənayedə isə «planların» yerinə yetirilməsi ilə
kifa-yətlənilir. Bütün iradlar bu cür qeyri-obyektiv xarakter
daşıyırdı.
Guya əməkçi insanların beynəlmiləl tərbiyəsinə,
xalqlar
dostluğu ideyalarının təbliğinə də diqqət tələb olunan səviyyədə
deyildi və s.
İ.D.Mustafayevin vəzifədən uzaqlaşdırılmasına
yuxarıdakı «səbəblərlə» yanaşı, N.S.Xruşşovun partiya, sovet
və təsərrüfat orqanlarının əsassız olaraq yenidən qurulması,
xalq təsərrüfatının planlaşdırılması ilə bağlı göstərişlərinin
birmənalı qəbul edilməsi, Azərbaycanda ancaq pambıqçılığın
yox, kənd təsərrüfatının başqa sahələrinin də inkişaf
etdirilməsində təkid edilməsi və buna nail olunması və s.
məsələlər də səbəb olmuşdur. O da məlumdur ki, «müttəfiq»
respublikalara rəhbərlərin təyinatı və onların işdən azad
olunması bilavasitə Moskvada həll edilirdi. Ancaq guya
İ.D.Mustafayev 1959-cu ilin iyulunda keçirilən Azərbaycan KP
MK IX plenumunun qərarı ilə vəzifədən uzaqlaşdırıldı.
Azərbaycan KP MK IX plenumunda çıxış edən «deputat
yoldaş»larının ikili xarakterə malik olmaları burada üzə çıxdı.
Şimali Azərbaycan İkinci dünya
müharibəsindən sonrakı dövrdə (1946-1960-cı illərdə)
381
Azərbaycan dili haqqında qanun qəbul edilərkən onlar
İ.Mustafayevi alqışlamış,
dilimizin zənginliyindən,
üstünlüyündən danışmışdılar.
Məsələn, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin üçüncü
sessiyasında Mirzə İbrahimovun çıxışından: «Biz hamımız -
bütün məsul işçilərimiz ana dilini mükəmməl surətdə bilməlidir
və ana dilini bilməmək eyibdir. Dövlət idarələrinin və ictimai
təşkilatların ana dilində idarə olunması milli siyasətin tələbatı
əsasında aparılan işlərdir».
Cəfərovun çıxışından: «Sovet hakimiyyəti illərində
xalqımızın əldə etdiyi böyük nailiyyətlərdən biri də budur ki,
respublikada Azərbaycan dili dövlət dili səviyyəsinə qalx-
mışdır və şübhəsiz, bu vəziyyət getdikcə daha da
möhkəmlənəcəkdir. Bütün bunları nəzərə alaraq
Azərbaycan
dilinin respublikamızda dövlət dili olması barədə
Konstitusiyamıza xüsusi bir maddə
əlavə etmək
məqsədəuyğundur».
Rəsul Rzanın dediklərindən: «Azərbaycan dilinin formal
yox, əsl həqiqətdə bütün həyat və işimizdə özünə layiq olan
yeri tutmasını təmin etmək lazımdır. Milli siyasətin ruhuna
uyğun olaraq dilimizin tərəqqi və inkişafı uğrunda mübarizə
aparmaq lazımdır».
Onu da qeyd etməliyik ki, Mirzə İbrahimov məşhur
əsərlərindən biri olan «Azərbaycan dili» kitabını da həmin
dövrdə (1957-ci il) yazmış, dilimizin zənginliyindən, onun
mənəvi qüdrət və vüsətindən danışaraq göstərmişdir ki,
Azərbaycan dili hər zorakı təsirə qarşı uzun əsrlər
boyu ciddi
mübarizə aparmış və həmişə qalib gəlmişdir. Bu dildə hələ yüz
illər bundan əvvəl dünya ədəbiyyatı xəzinəsinin ən gözəl
inciləri yaradılmış, böyük elmi əsərlər yazılmışdır.
Çox təəssüf ki, bu dilin zənginliyindən danışmış Mirzə
İbrahimov Mərkəzin təzyiqi nəticəsində öz fikrinin üstündə
dayana bilməmiş, bu işdə İ.Mustafayevi günahlandırmışdı.