IV mühazirə
168
göstərməklə işıqlandırılırdı. Lakin hətta Amerikanın
erməni
icması da öz nəşrlərində təsdiq edirdi ki, İrəvan və
Eçmiədzində əsas zərər çəkənlər azərbaycanlılar olmuşdur.
Yerli hakimiyyət və hökumət qanlı toqquşmalar zamanı nəinki
köməksizlik, həmçinin həm ermənilərə, həm də azərbaycalılara
qarşı fitnəkar mərhəmətlilik nümayiş etdirirdi. Məsələn,
Bakıda, general-qubernator knyaz Nakaşidze azərbaycanlılara
qarşı
mərhəmətlilik göstərirdi, elə buna görə
də
«Daşnaksütun»un Bakı komitəsi tərəfindən ona ölüm hökmü
kəsilmişdi. 1905-ci ilin mayında hökm yerinə yetirildi:
Nakaşidze qubernatorun ekipajına bomba atmış erməni
terrorçularının əliylə öldürüldü. Şuşada isə general-qubernator
Qoloşapov erməniləri müdafiə etdiyinə görə azərbaycanlılar
tərəfindən ölümə məhkum edilmişdi.
Erməni-Azərbaycan münaqişəsi göstərdi ki, ermənilər
yaxşı hazırlanmış, əvvəlcədən silahlanmışdılar, Rusiyadan,
Qərbi Avropadan və İrandan kömək alırdılar.
Erməni-daşnak
təcavüzkarlarının silahlanmasında erməni milyonerləri
Mantaşev, Saturov, Adamov və başqaları böyük rol oynadı.
Azərbaycanlı əhali köməkdən və müdafiədən məhrum idi,
silahı yox idi və gözlənilmədən hücumlara məruz qalmışdı, bu
səbəbdən də yaxşı təşkil olunmuş daşnak ordusuna ciddi
müqavimət göstərə bilmirdi. Azərbaycanlılar təşkilatlanma-
mışdılar və ermənilərin hücumlarına ayrı-ayrılıqda cavab
verirdilər. Azərbaycanlılar uzun müddət erməni millətçilərinin
başlıca məqsədlərini başa düşmür və dərk etmirdilər. Silahsız
azərbaycanlı əhalisi hökumətə ümid bəsləyirdi. Hökumət isə
ermənilərə çox zaman yaxşı münasibət bəsləyirdi. Çar
hökuməti və daşnaklar arasındakı əməkdaşlıq hamıya məlum
idi. Hətta Rusiya hökumətinin baş naziri P.A.Stolıpin Qafqaz
canişini Vorontsov-Daşkova ermənilərə mehriban
münasibətinə
görə tənə edirdi. Beləliklə, erməni-Azərbaycan münaqişəsi
nəticəsində müsəlmanların həmrəyliyi zərurəti yarandı. Bu isə
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
169
azərbaycanlıların birləşməsi və onların fəaliyyətini
əlaqələndirən, daşnaklara qarşı durmağa qabil olan partiyaların
yaranmasına səbəb oldu.
4.Azərbaycanda siyasi partiyaların və ictimai
hərəkatların yaranması
Rus-erməni birliyi simasında qorxulu bir təhlükəyə qarşı
dura bilmək üçün Azərbacanda «Difai» adı ilə tanınan gizli
siyasi təşkilat yaradıldı. «Difai» Azərbaycan dilində «Dəf
etmək»-«Qarşısını almaq» mənasını verir. Lakin bir çox
tədqiqatçılar, o cümlədən T.Svyatoxovski, İ.Bağırova onun
adını «Müdafiə» kimi tərcümə edirlər.
Lakin erməni
daşnakların hücumlarını dəf etmək, azərbaycanlıları qorumaq-
bunların böyük bir fərqi yoxdur. «Difai»nin yaranma tarixi ilə
bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur: T.Svyatoxovski,
M.Məmmədzadə, A.Balayev və başqaları partiyanın 1905-ci
ildə, İ.Bağırova, X.Məmmədov, S.Süleymanova isə 1906-cı
ildə yarandığını göstərirlər. «Difai»nin 1905-ci ildəki
fəaliyyətini göstərən arxiv materialları yoxdur. Deməli partiya
1906-cı ildə yaradılmışdı. Məhz həmin dövrdə Şuşada və bütün
Qarabağda, Naxçıvan və İrəvanda daşnak silahlı dəstələri-
xumbların hücumu nəticəsində azərbaycanlı əhalinin çox
hissəsi ziyan çəkmişdi. Bəzi Azərbaycan kəndlərində: Karxana,
Soldaş və Mehirlidə əhali tamamilə qılıncdan keçirilmişdi,
Malıbəyli və Xankəndi kəndlərində isə qan tökülməsinin
qarşısını almalı olan rus kazaklarının gözləri qarşısında bütün
azərbaycanlı qadın və uşaqlar doğranmışdı. 1906-cı ilin
avqustunda Əhməd bəy Ağayev Şuşaya gəldi və şəhərin
tanınmış, hörmətli adamlarının iştirakı ilə bir yığıncaq keçirdi.
Əhməd bəy Ağayevin təşəbbüsü ilə «Difai» partiyası yaradıldı.
Partiyanın mərkəzi komitəsi Bakıda yerləşirdi.
Onun tərkibinə
Əhməd bəy Ağayevin özü, Qarabəy Qarabəyov, Məmməd
IV mühazirə
170
Həsən Hacinski, İsabəy Aşurbəyov, Behbud Cavanşir və Niftalı
bəy Behbudov daxil idilər. Mərkəzi Komitənin üzvlərindən bir
qismi (Ə.Ağayev, Q.Qarabəyov, Aşurbəyov, M.Hacinski) eyni
zamanda sosial-demokrat təşkilat olan «Hümmət»ə daxil idilər.
«Difai»nin
demək olar ki, Azərbaycanın bütün qəzalarında:
Şuşada, Gəncədə, Zəngəzurda, Ağdamda, Bərdədə, Yevlaxda,
Qaryagin və Cavanşirdə komitələri mövcud idi. Demək olar ki,
hər bir komitənin özünün silahlı drujinaları var idi. Ən böyük
döyüş drujinası Şuşada idi. Onun tərkibinə 400 nəfər daxil idi.
Digər drujinalarda nisbətən az (50 nəfərdən 100 nəfərədək)
adam var idi.
1907-ci ilin martında Gəncədə Cənubi və Şimali Qafqaz
və Krım müsəlmanlarının qurultayı oldu. Orada difaiçilər də
fəal iştirak etdilər. Yaradılmış Zaqafqaziya Müsəlman
İttifaqının sədri vəzifəsinə keçmiş Dövlət Dumasının üzvü
İsmayıl bəy Ziyadxanov seçildi. Qurultayda həm də Maku
xanları və Krım tatarlarının lideri İsmayıl
bəy Kasprinski iştirak
edirdilər. Qurultay iştirakçıları daşnaklardan nümunə götürərək,
terror yolu ilə Rusiya hökumətindən güzəştlər tələb etməyi
qərara aldılar, çünki onlar erməni daşnaklarını azərbaycanlıların
üstünə qısqırdan çar hökumətini millətlərarası münaqişənin
əsas günahkarı hesab edirdilər. «Difai»nin sosial bazası
müxtəlif idi: ziyalılar, tacirlər, ruhanilər, kəndlilər. Hətta
«Difai»nin ən qüvvətli Gəncə təşkilatlarından birinin sədri
Axund-Molla Məhəmməd Pişnamazzadə (Yelizavetpol kişi
gimnaziyasının şəriət müəllimi) idi. Şuşa komitəsinə doktor
Kərimbəy Mehmandarov, Ağdam komitəsinə
əsasən
Vladiqafqazda
yaşayan Xasay Xan Usmiyev, o olmadığı
vaxtlarda Zülfüqar bəy Haqverdiyev başçılıq edirdi. «Difai»
«Daşnaksütun»a qarşı döyüş təşkilatı kimi yaransa da, öz
fəaliyyətində digər məqsəd və vəzifələri də nəzərdə tuturdu.
Bunlar partiyanın Əhməd bəy Ağayev tərəfindən nəşr edilən
«İrşad» qəzetində çap edilmiş proqramında əks olunmuşdu.
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
171
Məsələn, partiyanın mühüm vəzifələrindən biri kimi xalqa
təhsil vermək, savadsız kütlələri maarifləndirmək işi
göstərilirdi. Eyni zamanda, «Difai» öz məqsədlərinə çatmaq
üçün qanunsuzluğa yol verən və erməniləri müdafiə edən
hökumət məmurlarına qarşı mübarizənin
terrorçu
metodlarından istifadə etməli olurdu. «Difai»nin proqramında
deyilirdi ki, «Difai» ermənilərin milli torpaqlarımıza
yiyələnərək, xarabalıqlarımız üzərində öz məskənlərini
salmalarına icazə verməyəcək. Bunun qarşısını almaqdan ötrü
difaiçilər terror aktları həyata keçirirdilər: məsələn,
azərbaycanlı əhaliyə qarşı xüsusi qəddarlığı ilə seçilən,
Azərbaycan kəndlərinin talan edilməsinə icazə verən, hətta bu
işdə iştirak edən Şuşanın general-qubernatoru Qoloşapov və
onun dəftərxanasının müdiri Kleşinski, həmçinin Naxçıvan
uezdinin naçalniki Engel öldürülmüşdü.
«Difai»nin proqramının aqrar hissəsində elan edilirdi ki,
torpaqlar zəhmətkeşlərə məxsus olmalıdır. Gördüyümüz kimi,
partiyanın sosial ideyaları da var idi.
Son nəticədə partiya belə
hesab edirdi ki, onun məqsədi – Qafqaz xalqlarının
xoşbəxtliyinə nail olmaq və onlar arasında qardaşlıq
münasibətlərini bərqərar etməkdir. 1909-cü ilə qədər (Əhməd
bəy Ağayevin Türkiyəyə mühacirətinə qədər) «Difai» Azərbay-
can xalqının müdafiəsi və qüvvələrinin birləşdirilməsi işində
ciddi rol oynayırdı.
Çar hakimiyyəti difaiçilərə qarşı repressiya tətbiq edirdi,
partiyanın yerli komitələrinin çoxu dağıdılmış, üzvləri həbs
edilib, sürgün olunmuşdu. Lakin «Difai»nin fəaliyyəti bəzi
mənbələrin fikrincə 1912-ci ilə, digərlərinə görə 1917-ci ilə
qədər davam etmişdi. Sonralar bir çox difaiçilər 1911-ci ildə
yaradılmış «Müsavat» partiyasına daxil oldular.
1905-ci ildə Gəncədə «Qeyrət» partiyası yaradıldı. O,
«tatar sosial-federalçı inqilabçıların partiyası» adlanır,
muxtariyyət və Rusiyanın federativ quruluşu ideyasını irəli sü-