Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml
Yüklə 229,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
124
y ələr əsasında özlərinin mükəmməl nəzəri işlənməsini və təbiətşünaslığın inkişafı ilə eksperimental təsdiqini və əsaslandırılmasını tapmışdır. M əlum olduğu və əvvəllər göstərdiyimiz kimi (9; 10) fəlsəfə və t əbiətşünaslıq lap əvvəldən bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə yaranıb inkişaf etmişdir. Dünya haqqındakı bütün bilikləri özündə birləşdirən naturfəlsəfənin daxilind
ə ilk dövrdə fəlsəfə ilə təbii-elmi təsəvvürlər və sonralar onlar əsasında yaranıb inkişaf edən təbiət elmləri çulğaşmış halda mövcud olmuşdur. Buna görə də təbiət haqqında biliklərin artıq müəyyən dərəcədə inkişaf etdiyi dövrdə fəaliyyət göstərən ilk yunan filosofları eyni zamanda t əbiətşünas olmuşlar. Məsələn, qədim Yunanıstanda ilk fəlsəfə məktəbi olan Milet m əktəbinin nümayəndələri (Fales, Anaksimen, Anaksimandr) astrono- miya il ə məşğul olmuş, Pifaqor və şagirdləri riyaziyyatın inkişafında böyük nailiyy ətlər qazanmışdılar. Atomistika təliminin banilərindən Demokritin çoxlu f əlsəfi əsərləri ilə yanaşı təbiətin öyrənilməsinə həsr edilmiş «Kosmoqo- niya», «Planetl ər haqqında» və s. kimi əsərləri də olmuşdur. Qədim dövrün « ən ensiklopedik əqli» sayılan Aristotelin də çoxlu əsərləri içərisində fizikadan tutmuş heyvanların təsvirinədək müxtəlif konkret bilik sahələri üzrə əsərləri olmuşdur. Beləliklə, qədim yunan mütəfəkkirlərinin dünyagörüşündə fəlsəfi baxışlar və konkret təbii-elmi təsəvvürlər çulğaşmış halda mövcud olmuşdur. Sonralar Dekart, Leybnis kimi t əbiətşünaslar da eyni zamanda filosof ol muşlar. Sonralar da bir çox görk əmli filosoflar eyni zamanda təbiətşünas – fizik, riy aziyyatçı, kimyaçı olmuşlar, onların fəlsəfə sistemləri (məsələn, rasiona- lizm) bilavasit ə təbiət elmlərinin təsiri altında yaranmışdır. Tanınmış rus fiziki V.A.Mixelsonun son dərəcə sərrast qeyd etdiyi kimi, yalnız faktları toplamaq, elmin ikinci dərəcəli qara fəhləsi rolunda qalmaq ist əməyən «fizik bununla birlikdə filosof da olmalıdır… böyük fizik həmişə bununla birlikd ə filosof da olmalıdır». (8,7-8). Buna XX əsrin bir çox görk əmli fizikləri (H.Bor, V.Heyzenberq, M.Born, V.A. Fok və b.) haqqında tam əsasla demək olar. Fizik Amper məntiq və astronomiya ilə yanaşı fəlsəfəni d ə tədris etmişdir. Hamburqlu fizik Vaytszeker eyni zamanda fəlsəfə professo- ru olmuşdur. L.Bolsman fəlsəfə ilə o qədər bağlı olmuşdur ki, K.A.Timirya- zevin qeyd etdiyi kimi, t əbiətşünaslıq fəlsəfəsi kursunu da tədris edə bilərdi. Böyük alman t əbiətşünası H.Helmhols, H.Hersin yazdıqları məqalələrdə harada fizikanın qurtardığını və fəlsəfənin başladığını demək çətindir. Bu m əqalələr başlıca olaraq idrak nəzəriyyəsinə, yəni fəlsəfəyə aiddir (8, 8). T əbiətşünaslığın müstəqil elm kimi yaranıb inkişaf etdiyi XVII-XIX əsrlərin bir çox görkəmli təbiətşünas alimləri N.Kopernik, İ.Nyuton, C.Bruno, Q.Qaliley, İ.Kant, P.Laplas, C.Dalton, M.Faradey, C.Maksvell, L.Bolsman və b.) öz t əbii-elmi baxışlarını naturfəlsəfə mövqeyindən inkişaf etdirmiş, P.Qassendi, T.Hobbs, F. Şellinq, Hegel, L.Feyerbax və bir çox başqa filosoflar t əbiətşünaslığın nailiyyətlərinə əsaslanmışlar. Bütün bunlar və idrak tarixindən 125
g ətirilə bilən belə faktlar fəlsəfə və təbiətşünaslığın sıx əlaqədə mövcud olub inkişaf etdiyini göstərir. F əlsəfə ilə təbiətşünaslığın əlaqəsini, qarşılıqlı təsirini belə bir faktdan görm ək olar ki, hər bir ayrıca dövrdə təbiətşünaslığın daha çox inkişaf edən sah əsi onun nailiyyətlərinə əsaslanan və öz müddəalarında ona istinad etməyə çalışan materializmə təsir edərək öz möhrünü onun üzərinə vurmaqla sonuncusunun xarakterini mü əyyən etmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə, müəyyən d ərəcədə hətta, XIX əsrin əvvəllərində də təbiət elmləri içərisində ən çox inki şaf edəni mexanika idi. O zaman öz qarşısına çıxan məsələləri mexanika- nın bir-birinin ardınca müvəffəqiyyətlə həll etməsi belə düşünməyə əsas verirdi ki, mexanikanın tətbiqinin hüdudu yoxdur və o, bütün təbiət hadisələ- rini izah etm əyə qabil olan universal elmdir. O dövrün t əbiətşünasları və müasiri olduqları təbiətşünaslığın nailiyyət- l ərinə əsaslanan filosofları nəinki qeyri-üzvi təbiət hadisələrinə, hətta canlı h əyat hadisələrinə belə mexanika mövqeyindən yanaşırdılar. Bu əsasda da onlar mexanika qanu nları üzrə işləyən maşınla heyvan, hətta, insan arasında heç bir keyfiyy ət fərqi görmürdülər. Məsələn, Dekart maşınla canlı orqanizm arasında mühüm fərq qoymadığı kimi, XVIII əsr fransız materialistlərindən Lametri d ə insanla maşın arasında keyfiyyət fərqi görməyərək «İnsan- maşındır» əsərini yazmışdı. Beləliklə, mexanikadan yüksək (fiziki, kimyəvi, bioloji, sosial) h ərəkət formalarının kifayət qədər öyrənilmədiyi dövrdə həmin h ərəkət formaları da mezaniki hərəkətin qanunları əsasında «izah» olunur, mexanika nın hüdudlarından kənarda qalan hadisələr zorla onun məhdud ç ərçivəsinə salınaraq əslində təhrif edilirdi. O dövrün f əlsəfənin təbiətşünaslıqla bağlılığını, xarakterinin onunla şərtləndiyini başa düşən alimləri belə hərəkət edirdilər. Məsələn, görkəmli Holland fiziki X.Hüygens ə görə «həqiqi fəlsəfə bütün təbii təsirləri mexaniki s əbəblərə müncər etməlidir». Həmin məsələyə XVII əsrin bütün təbiətşünas- ları belə baxırdılar. Mahiyyətcə XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərindəki t əbiətşünaslar da bu nöqteyi-nəzərdə durmuşdular. Mexanikanın XVIII əsrdəki böyük nailiyyətləri, xüsusilə, onun astrono- mi yanın inkişafındakı müvəffəqiyyətləri belə iddia etməyə əsas verirdi ki, d əyişməz obyektlər arasında təsir göstərən sadə qüvvələr (mərkəzi qüvvələ- rin), mexanika qanu nlarının köməyilə bütün təbiət hadisələrini təsvir etmək olar (8, 11). Dünyaya mexaniki baxışı alman təbiətşünası G.Helmpols daha aydın ifadə etmişdi: «Beləliklə, fizika elminin vəzifəsini biz nəticə etibarilə fiziki hadis ələri böyüklüyü bütünlüklə məsafədən asılı olan dəyişməz c əzbetmə və itələmə qüvvələrinə müncər etməkdə görürük. Bu vəzifənin h əlledilənliyi təbiəti tam anlamağın şərtidir» (20,82). Lakin t əbiətşünaslığın, xüsusilə fizikanın XVIII əsrdən etibarən sürətli inkişafı dünyaya mexaniki baxışları sarsıtmağa başladı. Elektrodinamikada k əşf olunan qüvvələrin mexanika qanunları ilə izah oluna bilməyən yeni xass ələrə malik olduğu müəyyənləşdi. Bu sahədəki təcrübələr əvvəllər bir- Yüklə 229,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|