Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml
Yüklə 229,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
126
birind ən ayrı sayılan maqnetizm və elektrik cərəyanı kimi iki hadisə, həmçinin mexaniki h ərəkət və maqnetizm arasında əlaqə aşkara çıxarıldı. Optik hadis
ələrin xalis mexaniki hadisələrə müncəredilməzliyi məlum oldu. Əgər daha
yaxın olan fiziki hadisələrin mexanikaya müncər edilməsi mümkün deyildirs ə, onda aydındır ki, materiya hərəkətinin kimyəvi və bioloji hərəkət kimi daha mür əkkəb formalarını mexanika qanunları ilə izah etmək heç cür mümkün deyildir. XIX əsrin ortalarına doğru təbiətşünaslığın əldə etdiyi mühüm nailiyy ətlər mexanisizmin əsassızlığını göstərməklə onunla bağlı olan metafizik baxışı da sarsıdaraq dünyaya dialektik-materialist baxışın işlənməsinə gətirib çıxartdı. Bunda canlı orqanizmlərin hüceyrə quruluşunun, enerjinin saxlanması və çevrilməsi qanunun kəşfinin, təkamül nəzəriyyəsinin yaradılmasının həlledici əhəmiyyəti olmuşdur. F əlsəfə ilə təbiətşünaslıq arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqənin ümumi şəkildə nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, təbiət elmləri içərisində kifay ət qədər ümumi, cansız təbiəti öyrənən elmlər içərisində isə ən ümumi xarakter daşıyan hadisələri, cisimlərin ümumi xassələrini və hərəkətinin fundamental qanunlarını, onların daha mürəkkəb olan kimyəvi və bioloji sisteml ərdəki təzahürlərini öyrənən fizikanın fəlsəfə ilə qarşılıqlı əlaqəsi xüsusil ə sıx olmuşdur. Bunu ondan görmək olar ki, fizikanın klassik dövrünün görk əmli nümayəndələrinin tədqiqatlarında təbiətşünaslıq problemləri fəlsəfi probleml ərlə çulğaşmış halda mövcud olmuşdur. Məhz bu cəhəti nəzərdə tutaraq akad. S. İ.Vavilov yazmışdır: «Fizikanın məzmununun faktları və qanunlarının xeyli hissəsinin çox böyük ümumiliyi onu lap əvvəldən fəlsəfə il ə, xüsusilə idrak nəzəriyyəsi sahəsində yaxınlaşdırmışdır. Qədimdə demək olar ki, istisnasız olaraq hər bir fizik eyni zamanda filosof olmuşdur və hər bir filosof da mü əyyən dərəcədə fizik olmuşdur. Bu zaman təsir qarşılıqlı və çox qüvv ətli idi. Fizika və fəlsəfənin əlaqəsi min illərlə davam etmiş və o, müasir şəraitdə də qalır. Fəlsəfə və fizika Qaliley, Qassendi, Dekart, Kepler, Nyuton, Lomonosov, Mendeleyev, Umov, Plank, Eynşteyn və ümumiyyətlə, geniş dün- yagörüşlü bütün fizikləri elmi fəaliyyətlərində ayrılmaz surətdə çulğaşmışdır» (5,83). Eyni sözl əri S.İ.Vavilovun özü, habelə XX əsrin H.Bor, P.Lanjeven, M.Plank, V.Heyzenberq, M.Born, Lui de Broyl, V.A.Fok, M.A.Markov, V.S.
Baraşenkov, D.İ.Bloxinteev, V.L.Ginzburq və bir çox başqaları haqqında, h əm də daha artıq əsasla demək olar. Məsələn, N.Bor fəlsəfə ilə o qədər bağlı ol muşdur ki. V.Heyzenberq onu «fizik deyil, hər şeydən əvvəl filosof adlandır- mışdır (2, 6). F əlsəfə və təbiətşünaslığın qarşılıqlı əlaqəsi və bunun həmin bilik sahə- l ərinin hər ikisi üçün əhəmiyyətini dərindən başa düşüb qiymətləndirən XX əsr fizikasının adlarını çəkdiyimiz baniləri və bir çox görkəmli nümayəndələri öz elml
ərinin zirvəsindən onun qnoseoloji və metodoloji əsaslarının işlənməsinə ciddi
əhəmiyyət vermiş, fizika ilə fəlsəfənin, xüsusilə idrak nəzəriyyəsinin üzvi
əlaqəsini qeyd etmiş, dünyanın müasir elmi mənzərəsinin işlənməsində, yeni fizika n əzəriyyələrinin anlaşılmasında, şərhində fəlsəfənin rolunu yüksək
127
qiym ətləndirmişlər. Məsələn, fəlsəfə ilə təbiətşünaslığın münasibətinin tarixini izl
əyən M.Plank belə mühüm nəticəyə gəlmişdir ki, «təbiət elmləri fəlsəfə olmadan keçin ə bilməz». O, xüsusi elmlərin prinsipial məsələlərinin səmərəli h əlli üçün fəlsəfi dünyagörüşünün əhəmiyyətini başa düşərək yazmışdır: «T ədqiqatçının dünyagörüşü həmişə onun işinin istiqamətinin müəyyənləşmə- sind ə iştirak edir» (16, 65). Bu fikrin h əqiqiliyini A.Eynşteyn və A.Puankaryenin elmi nailiyyətləri- nin tutuşdurulması nümunəsində aydın görmək olar. Məlumdur ki, görkəmli fransız riyaziyyatçısı və fiziki A.Puankaye A.Eynşteyndən əvvəl nisbilik n əzəriyyəsinin yaradılması üçün tamamilə kifayət edəcək elmi nəticələri almışdı. Lakin o. bu nəzəriyyəni hər şeydən əvvəl özünün konvensionalist f əlsəfi dünyagörüşünün səhv olması üzündən yarada bilməmişdi. Onun əsas tutduğu konvensionalist konsepsiyaya görə, elmi prinsiplər alimlərin dəyəri real hadis ələrin inikasının obyektivliyi və zəruriliyi ilə deyil. bu və ya başqa t ədqiqat situasiyasından istifadə olunmasının əlverişliliyi və məqsədəuyğunlu- ğu ilə müəyyən olunan fəaliyyətinin nəticəsi olan şərti müddəalardır. O, fizika n əzəriyyəsinə xalis şərti razılaşma kimi baxaraq belə hesab edirdi ki, istənilən hadis əni izah etməkdən ötrü istənilən qədər bərabərhüquqlu nəzəriyyə qurmaq olar. Onlardan hansının qəbul oluna bilməsi onun fikrincə, həmin nəzəriyyənin gerç əkliyi nə qədər düzgün və dərindən əks etdirməsi ilə deyil, ancaq əlverişli- lik mülahiz əsi ilə müəyyən olunur. Lun de Broyla görə, A.Eynşteyn riyaziy- yat çı kimi A.Puankaredən geri qalırdı. Bununla belə təbiətşünas alim kimi xeyli d ərəcədə kortəbii, təbii-tarixi materializm mövqeyində durması say əsində 25 yaşında XX əsrin ən böyük kəşflərindən birini etmişdi. Bu bir daha t əbiətşünaslığın müvəffəqiyyətli inkişafı üçün fəlsəfənin nə qədər vacib olduğunu göstərir. T əbiətşünaslıq üçün fəlsəfənin qabaqlayıcı və istiqamətləndirici rolu, əhəmiyyəti özünü bunda göstərir ki, təbiətşünaslıq üçün mühüm olan bir çox müdd
əalar xeyli əvvəl ümumi ideyalar kimi fəlsəfədə irəli sürülmüşdür. Bunu f əlsəfi fikrin inkişafının ilk pillələrindən izləmək olar. H ələ antik fəlsəfədə Heraklitin hər şeyin əbədi hərəkətdə, dəyişmə və inkişafda, əksliklərin vəhdəti və mübarizəsində olması fikri, elm tarixinə Demokritin adı ilə daxil olmuş materiyanın atom quruluşu fərziyyəsi, dünya- nın əbədiliyi, məkan və zamanda sonsuzluğu, dünyaların saysız-hesabsız olması haqqında C.Brunonun təlimi, materiyanın, onun atributiv xassələrinin, xüsusil
ə kainatda hərəkət miqdarının saxlanması prinsiplərinin, özünün ümumil
əşmiş şəklində materiyanın quruluşu və xassələrində fasiləlik və fasil
əsizlik kimi əksliklərin vəhdəti ideyaları, gerçəklik predmet və hadisələri- nin ümumi əlaqəsi prinsipi, astronomiyada, geologiyada və həmçinin ictimai elml
ərdə inkişaf prinsipinin kəşfi tarixi belə olmuşdur. Eynilə də Kekulenin t əbiətşünas Daltona isnad verdiyi keyfiyyətcə müxtəlif atomların mövcud olması fikri qədim yunan filosofu Diogen Layertinin söyləməsinə görə hələ yunan
atomistikasının görkəmli nümayəndəsi Epikura məxsusdu. Məhz ilk Yüklə 229,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|